به گزارش مارین‌پرس، هنوز خاطره‌ی نگرانی از بالاآمدن آب دریا و پیشروی خزر از ذهن ساحل‌نشینان دور نشده بود که با نگرانی جدیدی روبهرو شدند: خزر، آب می‌رود و از ساحل دور می‌شود.
تغییرات اقلیمی، که مردم آن را خشک‌سالی معنا می‌کنند، دلیل این عقب‌نشینی اعلام شده است. می‌گویند آورد رودخانه ولگا، که سهمی چشمگیر در تامین آب خزر دارد، کاهش یافته و تراز آب بزرگ‌ترین دریاچه جهان را تحت‌تاثیر قرار داده است؛ ترازی که به پایین‌ترین سطح در ۳۰ سال اخیر رسیده و روند کاهشی آن همچنان ادامه دارد.
پژوهشگران حوزه آب، نوسانات خزر را نگران‌کننده نمی‌دانند و معتقدند که این دریا، از ابتدای پیدایش ماهیت نوسانی داشته و جای نگرانی نیست. آن‌ها معتقدند نگرانی‌هایی که اکنون درباره نوسانات تراز آب دریای خزر مطرح می‌شود، بیشتر به دلیل ناسازگاری برخی تاسیسات و زیرساخت‌های دریایی با کاهش بیش از این میزان تراز آب است. سرپرست مرکز مطالعات و تحقیقات دریای خزر موسسه تحقیقات آب معتقد است که به دلیل تغییراتی که در این دریا اتفاق می‌افتد، باید با خزر سازگار شویم و تاسیسات دریایی با توجه به این نوسانات طراحی و ساخته شوند.
مشروح گفت‌وگو با سیده‌معصومه بنی‌هاشمی، سرپرست مرکز مطالعات و تحقیقات دریای خزر موسسه تحقیقات آب، درباره پیش‌بینی آینده بزرگ‌ترین دریاچه جهان:
- تراز آب دریای خزر به پایین‌ترین سطح در ۳۰ سال گذشته رسیده
- رودخانه ولگا موثرین عامل در روند نوسان تراز آب دریای خزر
- دریای خزر این ماهیت نوسانی را از ابتدای پیدایش خود داشته
- پسروی و کاهش تراز آب بر خلیج گرگان تاثیرگذار بوده
- عمده آلودگی دریای خزر در ورودی رودخانه‌هاست
- نبود دانش پایه درباره دریای خزر موضوعی نگران‌کننده است
- سهم کشورها در آلودگی دریای خزر مطالعه و مشخص نشده
خبرهای بسیاری از سوی منابع مختلف درباره کاهش 1/5 متری تراز آب خزر، رسیدن تراز آب به پایین‌ترین سطح در ۳۰ سال گذشته و کاهش‌های چند سانتی‌متری و… شنیده می‌شود. وضعیت دریای خزر از نظر نوسانات تراز آب چگونه است؟
در بحث منابع آب دریای خزر، به‌خصوص موضوع نوسانات، دستگاه‌های مختلفی همچون سازمان بنادر و دریانوردی، سازمان نقشه‌برداری و وزارت نیرو، اطلاعات را برداشت می‌کنند. به همین دلیل هم منابع مختلفی از کاهش تراز آب دریای خزر خبر می‌دهند؛ اما بر اساس وظایف و جایگاه حاکمیتی، وزارت نیرو مکلف شده که بحث مطالعه مستمر نوسانات تراز آب و وضعیت بیلان آبی خزر را رصد کرده و گزارش‌هایی را در این خصوص منتشر کند. بر اساس همین وظیفه، در مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر موسسه تحقیقات آب وزارت نیرو، گزارشی منتشر کردیم که نشان می‌داد تراز آب دریای خزر در سال گذشته میلادی (۲۰۱۹) به پایین‌ترین سطح در ۳۰ سال گذشته رسیده و نسبت به سال ۲۰۱۸ میلادی، کاهش ۱۳سانتی‌متری داشته است.
همچنین، آخرین گزارش مرکز که در اوایل تیرماه منتشر شده، نشان می‌دهد که دریای خزر در نیمه اول سال آبی ۱۳۹۸ ـــ ۱۳۹۹، یعنی از مهر تا اسفندماه سال ۱۳۹۸، با کاهش تراز مواجه بوده و در این دوره زمانی، تراز آب دریای خزر ۱۵ سانتی‌متر نسبت به دوره مشابه سال گذشته کاهش پیدا کرده است.
دلایل این کاهش چه بوده؟ چرا دریای خزر با کاهش تراز آب روبهرو شده است؟
دلیل اصلی، بحث کاهش آب‌دهی رودخانه‌های تامین‌کننده آب خزر، به‌خصوص رودخانه ولگاست. رودخانه ولگا بر روند نوسانات دریای خزر تاثیر بسیار زیادی دارد، به‌طوری که در بازه‌های زمانی، تراز آب را به‌صورت تراز آب ولگا ـــ خزر ارزیابی می‌کردند، چراکه میزان آب‌دهی این رودخانه در تحلیل دوره‌های نوسانی خزر تاثیرگذار بود. این رودخانه ۸۰ درصد منابع آب ورودی به دریای خزر را تامین می‌کند، اما آب‌دهی آن در سال ۲۰۱۹ کاهش قابل توجهی داشت و تاثیر بسیاری بر تراز آب دریای خزر گذاشت.
وضعیت آب‌دهی رودخانه ولگا به این صورت است که اوج آب‌دهی این رودخانه در اواسط بهار است، یعنی تقریبا ماه‌های می، ژوئن و جولای. این سه ماه، دوره‌های سیلابی رودخانه ولگا را به خود اختصاص می‌دهند و وضعیتی که آب‌دهی این رودخانه در اواسط بهار تا اوایل تابستان دارد به نوعی نشان می‌دهد که در یک سال وضعیت تراز آب دریای خزر چه خواهد بود.
در سال ۲۰۱۹، هم دوره سیلابی این رودخانه کوتاه بود و هم میزان آب‌دهی آن. همچنین، نقطه اوج سیلابی آن نسبت به دوره‌های قبل کاهش داشت. در این دوره، حدود ۲۰ درصد کاهش آب‌دهی را شاهد بودیم که تاثیر بسزایی در کاهش تراز آب خزر داشت.
مضاف بر این، مطالعات ما درباره وضعیت دما در حوزه خزر، از روند افزایشی در منطقه جنوبی، که کشور ما قرار دارد، حکایت می‌کند. همچنین، در پیش‌بینی روند تغییر اقلیم در این منطقه در مطالعات هواشناسی هم تایید شده بود که جنوب خزر در روند تغییر اقلیم با افزایش دما مواجه خواهد بود و این مسئله می‌تواند تاثیر قابل توجهی در هدررفت آب در محدوده آبی دریای خزر و به‌نوعی کاهش تراز آب داشته باشد. اگر بخواهیم تصور ملموسی از نقش تبخیر در ایجاد نوسانات ارائه کنیم، باید گفت که در طول سال به‌طور متوسط یک متر از سطح آب دریای خزر در اثر تبخیر هدر می‌رود که این را می‌توانیم در مقایسه با تغییرات سانتی‌متری تراز آب دریای خزر ببینیم که اثر قابل‌ملاحظه‌ای خواهد گذاشت. در واقع، بیلان آبی خزر برایندی است از میزان ورودی آب که عمده ورودی ناشی از رودخانه‌هاست و موضوع خروجی آب که در این خصوص، بحث تبخیر آب مطرح است.
عوامل مختلف دیگری هم در این زمینه دخیل هستند، همچون میزان بارندگی بر روی پهنه آبی دریای خزر یا برخی مصارف؛ اما این عوامل در مقابل دو فاکتور اصلی ـــ ورودی رودخانه و تبخیر ـــ کمتر مورد استناد قرار می‌گیرند. بر اساس این دو پارامتر، تحلیل‌هایی انجام می‌شود تا علت این کاهش و افزایش‌های به‌وجودآمده را ارزیابی کنیم. در واقع، پیش‌بینی این دو مورد به ما این امکان را می‌دهد تا بتوانیم تراز آب دریای خزر و بیلان آبیِ آن را در آینده ترسیم کنیم.
با صحبت‌های شما و خبرهایی که از کاهش تراز آب می‌شنویم، این کاهش و خبرها چقدر نگران‌کننده‌هستند؟
اگر به سیر نوسانی دریای خزر در دوره‌هایی که از نظر تاریخی ثبت و مطالعه شده یا اکنون که این نوسانات به‌واسطه ۲۰۰ ایستگاه ثبت در حاشیه دریای خزر اندازه‌گیری می‌شود مراجعه کنیم، خواهیم دید که هنوز با کمترین تراز آب دریای خزر در ۵۰۰ سال اخیر که در سال ۱۳۵۶ شمسی (۱۹۷۷ میلادی) اتفاق افتاد، فاصله داریم (در این سال تراز آب کمتر از منفی ۲۸ متر بود). ولی شاید این نگرانی‌هایی که به وجود آورده به دلیل این است که بعضی از تاسیسات، زیرساخت‌ها، کاربری‌ها و پهنه‌های آبی متصل به دریا با این تراز همخوانی ندارند یا بهره‌برداری‌ها به‌نوعی طراحی شده‌اند که با این تراز و پایین‌تر از آن سازگار نیستند. این کاهش، بر پهنه‌های متصل به دریا مثل تالاب‌ها نیز تاثیر می‌گذارد. همچنین، کاهش تراز آب، هم از جنبه منابع آب و هم از جنبه کیفیت آب و حوادثی که ممکن است در اسکله‌های تجاری به وجود بیاورد می‌تواند نگرانی‌هایی را با خود همراه کند، اما وقتی به روند خطر نگاه کنیم، متوجه می‌شویم این تراز آب و پایین‌تر از آن در دریای خزر اتفاق افتاده است. البته نباید فراموش کرد که بر اساس داده‌های تاریخی، تراز منفی ۳۵ هم در خزر به ثبت رسیده است.
با توجه به این‌که پسروی و پیشروی دریای خزر همیشه برای ساحل‌نشینان نگرانی‌هایی را به وجود آورده، به نظر می‌رسد تنها راه رفع این نگرانی‌ها، فقط سازگاری و تعامل با این وضعیت است. البته اگر منظور نگرانی از وقوع بحران باشد، مانند اتفاقی که در دریاچه ارومیه شاهد بودیم، باید گفت که نگرانی‌هایی از این‌دست در خزر مطرح نیست، زیرا دریای خزر این ماهیت نوسانی را از ابتدای پیدایش خود داشته است.
با کاهش سطح آب، دریا پسروی داشته. خزر در سواحل کشور ما چقدر پسروی کرده است؟
با توجه به وضعیت دریا و سواحل، در مناطق مختلف، این میزان متفاوت است. ما کمترین شیب را در سواحل جنوب شرقی دریای خزر داریم که به دلیل شیب زمین، پسروی آب و عکس حالت (پیشروی) در این مناطق بیشتر دیده می‌شود؛ اما در مناطقی همچون غرب مازندران و بخشی از گیلان نمود این پسروی کمتر است، زیرا زمین در این مناطق شیب بیشتری دارد.
به این ترتیب، اتفاقی که در خلیج گرگان افتاده ناشی از پسروی است؟
پسروی و کاهش تراز آب می‌تواند به کاهش سطح آب در خلیج گرگان کمک کرده باشد. البته در جنوب شرقی دریای خزر یعنی خلیج گرگان، با موضوع رسوب‌گذاری فعال هم روبهرو هستیم و می‌توان گفت که هر دو موضوع رسوب‌گذاری فعال و کاهش تراز آب که به پسروی دریا منجر شده است، در وضعیت کنونی خلیج گرگان تاثیرگذار بوده‌اند.
می‌توان معیاری محسوس و قابل ارزیابی از بیشترین و کمترین میزان پسروی آب ارائه کرد؟
طبیعتا وقتی می‌توانیم این معیار را برآورد کنیم که اندازه‌گیری دقیقی صورت گرفته باشد. اگر عددی منتشر می‌شود مبنی بر این‌که تراز آب در یک بازه زمانی با کاهش ۱۳ یا ۱۵ سانتی‌متری مواجه شده است، باید در آن مقطع زمانی وضعیت ساحل را هم ارزیابی کرد. باید به این مسئله هم توجه داشت که دریای خزر در طول یک سال به‌طور متوسط ۳۰ سانتی‌متر نوسانات فصلی را تجربه می‌کند. اگر یک تراز آبی را اعلام می‌کنیم، میانگین یک بازه زمانی است و اثر آن بر سواحل هم مبتنی بر همان میانگین خواهد بود، اما اگر در تابستان اعلام شود که تراز آب به چه میزان است، میزان پیشروی یا پسروی آب در مقایسه با تابستان قبل قابل محاسبه است، به شرطی که وضعیت هندسی ساحل هم همان حالت گذشته را داشته باشد.
اگر این شرایط لحاظ شود، این معیار در هر منطقه قابل اندازه‌گیری است و عدد هم می‌تواند برای آن اعلام شود، اما باید توجه داشت که بر اساس وضعیت محیطی دریای خزر باید این عدد یک معیار اندازه‌گیری میدانی داشته باشد، چون ممکن است در یک منطقه میزان پسروی یا پیشروی آب به‌طور مثال ۱۰۰ متر باشد، اما در یک کیلومتر آن‌طرف‌تر، عدد متفاوت باشد. میزان پیشروی یا پسروی آب بسیار به منطقه وابسته است، مگر این‌که عددی به‌طور متوسط در یک منطقه‌ای اعلام شود.
وضعیت دریای خزر از نظر انواع آلودگی‌های نفتی، پساب‌ها و پسماندها و… چگونه است؟ در چه بخش‌هایی بیشترین آلودگی و در چه بخش‌هایی کمترین آلودگی مشاهده می‌شود؟
مرکز مطالعات و تحقیقات دریای خزر وضعیت آب‌های ساحلی و مصب رودخانه‌های ورودی، آلودگی به فلزات سنگین و بحث آلودگی میکروبی در آب‌های ساحلی را بررسی می‌کند. بر اساس اندازه‌گیری‌هایی که تابه‌حال انجام داده‌ایم، آلودگی‌هایی خارج از استاندارد در آب‌های ساحلی کشور مشاهده نکرده‌ایم و آلودگی‌ها در این حوزه‌ها در وضعیت استاندارد قرار داشته است. عمده آلودگی دریای خزر در ورودی رودخانه‌هاست و باید این نکته را هم مدنظر داشت که بیشتر آلودگی‌هایی که در خزر منتشر می‌شود، به شرط حفظ خودپالایی دریا، به نوعی پالایش می‌شود.
با توجه به این‌که عموم آلودگی‌ها از رودخانه‌ها وارد خزر می‌شوند، در مناطقی که نزدیک ورودی رودخانه‌ها قرار دارند، آلایندگی بیشتر دیده می‌شود، اما ارائه اطلاعات بیشتر منوط به این است که کل سواحل به‌صورت مستمر پایش شود. البته با توجه به جریان‌های غرب به شرق خزر جنوبی، می‌توان گفت که عمده آلودگی‌ها را در خزر جنوب شرقی مشاهده می‌کنیم.
بیشترین نگرانی که در حال حاضر برای خزر وجود دارد، چیست؟
به نظرم، نبود دانش پایه درباره دریای خزر موضوعی نگران‌کننده است؛ این‌که به چه سمت و سویی می‌رود و چه وضعیت و آینده‌ای خواهد داشت. البته پیشروی‌ها و پسروی‌های دریای خزر، زمینه همکاری بین کشورهای حاشیه آن را به وجود آورده است، به‌خصوص در بحث نوسانات دریای خزر و اثراتی که می‌تواند بر امنیت زیرساخت‌ها و فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی موجود در حاشیه دریای خزر بگذارد. این موضوع یک نقطه اتکا و امیدی به وجود آورده و کمک می‌کند تا بتوانیم درباره وضعیت فعلی خزر و همچنین آینده آن اطلاعات جمع‌آوری کنیم و در این خصوص برای آینده خزر پیش‌بینی‌هایی انجام دهیم.فکر می‌کنم این بررسی که به‌صورت مستمر از سوی کشورها در حال پیگیری است، بسیار کمک‌کننده است که حداقل همچون گذشته درباره آینده خزر بی‌اطلاع نباشیم. در سال ۱۳۵۶ که پیشروی دریای خزر شروع شد، سطح آب حدود ۵/۲ متر افزایش پیدا کرد. در آن سال‌ها، ساحل‌نشینان و استان‌های ساحلی نگران بودند که این روند پیشروی تا چه زمانی ادامه خواهد داشت؛ همچنان که در حال حاضر این نگرانی وجود دارد که پسروی خزر تا چه زمانی ادامه پیدا می‌کند.
دریای خزر همواره این ماهیت نوسانی را داشته است و اکنون کاری که باید انجام دهیم این است که فعالیت‌ها، کاربری‌ها و زیرساخت‌ها را با وضعیت نوسانی خزر سازگار کنیم. به‌طور مثال، باید در اجرایی‌کردن تاسیساتی همچون اسکله‌های تجاری و گردشگری، تاسیسات بهره‌برداری از منابع آب و زیرساخت‌های ساحلی، موضوع نوسانات خزر مدنظر قرار بگیرد تا با وضعیت خزر سازگار باشیم.
بیشترین آسیب به دریای خزر را چه کشوری وارد کرده یا وارد می‌کند؟
در خصوص منابع آب، با توجه به این‌که ورودی آب خزر عمدتا از رودخانه‌های شمالی است، مدیریتی که روی منابع آب رودخانه‌ای توسط کشورهای شمالی انجام می‌شود، بیشترین تاثیر را روی نوسانات دریای خزر دارد. از طرف دیگر، باید توجه داشت که اگر دریای خزر پیشروی یا پسروی خارج از حد متعادل داشته باشد، با توجه به وضعیت دریا، باز هم بیشترین تاثیر را کشورهای مناطق شمالی خزر (روسیه و قزاقستان) روی دریا خواهند داشت. طی سال‌های ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۸ میلادی، بخش‌های مشرف به ورودی آرال در قزاقستان به میزان قابل توجهی پسروی داشت و خشکی‌زایی بسیار زیادی در این منطقه اتفاق افتاد؛ با این اتفاق می‌بینیم که اگر بحث مدیریت منابع آب صورت بگیرد، بیشترین تاثیر را کشورهای شمالی از خود به جا خواهند گذاشت.
در بحث کیفیت آب هم، بهره‌برداری‌ها، به‌ویژه بهره‌برداری‌های نفتی که کشورها انجام می‌دهند، بر کیفیت آب خزر تاثیرگذار بوده است. این مسئله می‌تواند مورد مطالعه قرار بگیرد و ارزیابی شود که چه کشورهایی بیشترین سهم را در آلودگی‌های نفتی داشته‌اند، اما تا آن‌جایی که من مطلع هستم، موضوع سهم کشورها در آلودگی دریای خزر به‌صورت دقیق و علمی مطالعه نشده و سهم کشورها مشخص نیست.