باکو؛ عروس دریای کاسپین

محمد مونسان

---

فهرست مطاب این یادداشت:

• مقدمه
• برج‌های شعله
• برج تلویزیون
• سالن کريستال هال
• مرکز فرهنگي حيدرعلي‌اف
• موزه فرش آذربايجان
• بلوار ساحلي باکو
• طرح هاي آينده توسعه گردشگري آذربايجان

مقدمه

باکو، پايتخت جمهوري آذربايجان، بزرگترين شهر و همچنين بزرگترين بندر اين کشور است. اين شهر در ساحل غربي درياي کاسپین در شبه جزيره آب‌شوران قرار دارد و يکي از مناطق نفت‌خيز جهان مي‌باشد. باکو پرجمعيت‌ترين و يکي از زيباترين شهرهاي قفقاز است. کشور کوچک آذربايجان با حدود 5/9 ميليون نفر جمعيت و 87 هزار کيلومتر مربع وسعت، يکي از موفق­ترين کشورهاي آسياي ميانه و حاشيه کاسپین در ساخت سازه­‌های مدرن مهندسي به عنوان نمادهاي شهري و ابزاري براي افزايش درآمد گردشگري بوده است.

فاخرترين و عظيم­ترين اين نمادهاي شهري در شهر زيباي ساحلي باکو ساخته شده‌­اند. البته بخش قديمي و باستاني شهر همچنان به قوت و رونق خود باقيست. از بين تعداد بسيار زياد نمادهاي شهري مدرن، مي­توان پنج نماد معروف و بزرگ را نام برد که به آن‌ها اشاره مي­شود. زيبايي و جذابيت شهر باکو به حدي است که امروزه از آن به عنوان عروس منطقه قفقاز نام برده مي­شود.

آيا هيچيک از شهرهاي ساحلي شمال کشور ما قابل مقايسه با باکو هستند؟ آيا حتي فقط يک سازه عظيم مهندسي به عنوان نماد شهري مدرن در شهرهاي شمالي ما وجود دارد؟ نبود تفکرات مدرن مهندسي در حوزه گردشگري را مي­توان عامل اصلي اين عقب افتادگي در دهه­‌هاي گذشته دانست.

پنج نماد معروف بندر باکو آذربایجان

برج هاي شعله (Flame Towers)

اين سه برج با سه ارتفاع­ متفاوت 182و 165 و 161 متر جزء بلندترين آسمانخراش­‌هاي باکو محسوب مي­‌شوند که از تمام شهر قابل رويت هستند. ساخت آن در سال 2007 شروع و در سال 2012 به پايان رسيد. علت نامگذاري اين سه برج، شباهت آنها به شعله‌­هاي آتش و به مناسبت کشف گاز در اين کشور است. اين سه برج، نماد مدرنيته باکو است و جلوه اي خاص به شهر بخشيده است.

اين برج توسط يک شرکت آمريکايي معماري متخصص در طراحي نمادهاي شهري به نام HOK طراحي شد و پيمانکار ساخت و مديريت آن نيز شرکت آمريکايي Hill International بود. عظمت اين پروژه خارق العاده مهندسي به حدي بود که شبکه علمي ديسکاوري يک برنامه خاص با نام Azerbaijan’s Amazing Transformation براي تشريح اين ابرپروژه مهندسي توليد کرد و در آن ادعا کرد که چهره آذربايجان از يک کشور عقب افتاده آسيايي به يک کشور مدرن با چهره اروپايي تغيير يافت.

اين مکان داراي انواع رستوران ها، کافه ها، هتل هاي رو به درياي کاسپین و مکان هاي تفريحي است. برج هاي سه شعله از هر نقطه­اي از شهر باکو قابل رويت هستند چراکه علاوه بر ارتفاع حدود 180 متري برج‌­ها، آنها را بر روي زمين‌­هاي مرتفع باکو ساخته­‌اند. نماي برج‌هاي شعله توسط بيش از ده هزار لامپ LED پر قدرت به صفحات نمايشگر بسيار بزرگي تبديل مي­شود که به صورت شعله هاي آتش نشان داده مي شوند و در شب، چشم انداز بسيار زيبايي دارد و باعث مي­شود که گردشگري ساحلي و دريايي در شب نيز همچنان رونق داشته باشد. توجه به گردشگري در شب بخصوص در مناطق گرم و شرجي که مردم در فصل تابستان معمولا بعد ازظهر ازمنزل براي تفريحات خارج مي‌­شوند بسيار ضرورت دارد.

براي ساخت اين برج 350 ميليون دلار هزينه شده است البته بدون بودجه دولتي و صرفا با تکيه بر سرمايه­‌هاي کوچک و بزرگ مردمي بطوريکه يکي از اين برج ها هتل (Fairmont Hotel )(داراي 250 اتاق و 61 سوئيت مجلل )، يکي ساختمان تجاري (داراي 33 هزار مترمربع فضاي تجاري و خدماتي) و ديگري ساختمان مسکوني (داراي 130 واحد منزل مسکوني مجلل در 33 طبقه) مي­باشد.

اين الگوي موفق، دقيقا حلقه مفقوده تامين مالي پروژه­‌هاي بزرگ تفريحي در ايران است چراکه تصور مي‌­شود کل سرمايه چنين پروژه­‌هايي بايد توسط دولت تامين شود که اين اشتباه است و دولت صرفا نقش هدايتگري دارد. در چنين مجموعه­‌هايي صدها يا هزاران واحد تجاري و مسکوني ساخته مي­شوند که معمولا از محل پيش­فروش آنها به مردم عادي با سرمايه‌­هاي کوچک و متوسط، سرمايه لازم براي ساخت پروژه تامين مي­گردد. چنين تجربه­‌اي در ايران در ساخت مجموعه عظيم شانديز مشهد وجود دارد که مي­تواند الگويي براي توسعه گردشگري شهرهاي ساحلي ايران باشد بخصوص در شهرهاي شمالي ايران که مردم از تمکن مالي مناسبي برخوردار هستند.

برج تلويزيون باکو(Baku TV Tower)

 اين برج مخابراتي داراي ارتفاع 310 متر بوده و در سال ۱۹۹۶ ساخته شده است. اين برج تلويزيوني بلندترين سازه در کشور آذربايجان است که همه ساله گردشگران زيادي را مجذوب خود مي­کند .اين برج زيبا را از تمام شهر ميتوان ديد. برجي بزرگ که علاوه بر استفاده مخابراتي، درون خود رستوران گردان و امکانات تفريحي دارد.

ساخت اين برج در سال ۱۹۷۹ (در زمان شوروي سابق) شروع شد و قرار بود که در سال ۱۹۸۵ به اتمام برسد اما به دلايلي اين طرح طبق برنامه پيش نرفت و پس از بازگشت حيدر علي اف به قدرت در سال ۱۹۹۳، ساخت و ساز اين برج ادامه پيدا کرد و در سال ۱۹۹۶ با همکاري شخص حيدر علي اف و مقامات آذربايجان، برنامه مجللي براي افتتاح اين مجموع برگزار شد. رستوران چرخان طبقه ۶۲ ام اين برج (در ارتفاع ۱۷۵ متري) در سال ۲۰۰۸ افتتاح شد و يک نماي 360 درجه از شهر باکو را فراهم مي­کند.

سالن کريستال هال باکو  (Baku Crystal Hall)

کريستال هال باکو که در پايتخت کشور آذربايجان و در سواحل باکو و در نزديکي ميدان پرچم باکو واقع شده است در واقع يک سالن و ورزشگاه چند منظوره سرپوشيده مي باشد که بعد از تصميم به ساخت آن در سال 2011 در کمتر از يک سال ساخته شد و در سال و در 2012 به اتمام رسيد و توسط رئيس جمهور الهام علي اف افتتاح گرديد.

ساخت اين پروژه در حدود 350 ميليون هزينه داشته و جزء سازه­‌هاي مدرن و فوق العاده در شهر باکو به حساب مي­آيد که توسط شرکت آلماني GMP طراحي و ساخته شد. اين ورزشگاه بسيار مدرن حدود 25 هزار نفر ظرفيت دارد. بدليل محدوديت طول سواحل در باکو، دولت آذربايجان براي احداث کريستال هال و محوطه باز ميدان پرچم، تعداد زيادي از منازل مسکوني آن منطقه را به اجبار تخريب کرد و مردم ساکن آن را به مناطق ديگر منتقل کردند.

مرکز فرهنگي حيدرعلي‌اف (Heydar Aliyev Center)

اين مرکز فرهنگي با مساحت 57 هزار مترمربع، مکاني بسيار مدرن و جذاب با معماري فوق العاده است که توسط زاها حديد، طراح مشهور عراقي، طراحي شده است. هزينه ساخت اين سازه جذاب مهندسي 250 ميليون دلار بوده است و در بازه زماني 5 ساله (2012-2007) طراحي و ساخته شده است و در سال 2012 رسما توسط الهام علي اف افتتاح گرديد.

موج و انحناي طراحي شده بر بام اين ساختمان، جلوه­اي چشمگير به آن بخشيده است و يک سازه خارق العاده و منحصربفرد مهندسي را ايجاد کرده است. ارتفاع بلندترين طاق آن 74 متر است. اين طراحي، برنده جايزه­‌هاي متعدد معماري در سطح بين المللي شده است.

داخل اين مرکز هم نمايشگاه دائمي از لوازم، هدايا، اتومبيل‌ها و لباس‌هاي حيدرعلي‌اف، رئيس جمهور آذربايجان ديده مي‌­شود. همچنين اين مرکز به عنوان مکاني براي برگزاري کنسرت، کنفرانس و تئاتر مورد استفاده قرار مي گيرد.

موزه فرش آذربايجان (Azerbaijan Carpet Museum)

اين مکان جهت آشنايي گردشگران و توريست‌­ها با صنعت فرش آذربايجان و تبليغ آن فراهم شده است. در اين موزه، فرش هاي آذري، ايراني و داغستاني نگهداري مي‌­شود.

علاوه بر اين همه زيبايي، معماري ساختمان نيز به عنوان سازه­اي شبيه به فرش لوله شده، خودنمايي مي­‌کند و توانسته است خود را به عنوان يک جاذبه گردشگري و شاهکار طراحي معماري در آذربايجان مطرح کند. اين نماد، توسط طراح اتريشي به نام Franz Janz طراحي شده و ساخت آن ظرف 6 سال و با هزينه 100 ميليون دلار انجام شد و در سال 2014 افتتاح گرديد.

بلوار ساحلي باکو

اغلب نمادهاي شهري و مراکز گردشگري ذکر شده در فاصله چند صدمتري بلوار ساحلي باکو قرار دارند. اين بلوار، مکاني زيبا و مشرف به درياي کاسپین است که در شب، نمايي منحصر به فرد دارد. اين بلوار داراي جاذبه­هايي مانند رستوران­ها، فروشگاه­ها، پارک­ها، موزه‌ها­، سينما، سالن­هاي ورزشي، هتل­ها و کافه‌ها، مسيرهاي پياده­روي و دوچرخه­‌سواري است.

علاوه بر اين، خانواده ها، جوانان و نوازنده هاي آماتور هر شب در اين مکان گرد هم مي آيند و به اين ترتيب، فضايي گرم و صميمي ايجاد مي شود. سايه ساختمان‌­هاي بلند و مجلل در آب دريا منعکس شده و باعث مي­شود که نه تنها گردشگري در شب متوقف نشود، بلکه رونق ويژه­اي نيز داشته باشد.به دليل تراکم اماکن اقامتي و مسکوني و هتل­ها در اطراف اين بلوار، گردشگري در اغلب فصل­هاي سال رونق دارد.

شايد در طول سواحل ايراني 900 کيلومتري در اطراف درياي کاسپین نتوان هيچ منطقه­‌اي با اين اوصاف پيدا کرد.

طرح‌هاي آينده توسعه گردشگري آذربايجان

کشور آذربايجان يک کشور کوچک ولي نفت­خيز است. اين کشور نيز همانند کشورهاي عربي تصميم دارد تکيه­‌گاه مالي خود را از نفت به گردشگري انتقال دهد. تجربه موفق کشورهايي مانند امارات و قطر در اين زمينه باعث شده آذربايجان نيز اين مسير را بيازمايد.

کشور آذربايجان از دو مزيت عمده نسبت به کشورهاي حاشيه جنوبي خليج فارس براي توسعه گردشگري برخوردار است: 1- آب و هواي به مراتب بهتر 2- نزديکي جغرافيايي و فرهنگي به مرکزيت جمعيتي اروپا و روسيه و ايران و ترکيه. آذربايجان بخوبي مي­داند که صرفا با تکيه بر آثار باستاني و طبيعت زيبا نمي­تواند شانس چنداني در جذب گردشگر داشته باشد چراکه کشورهايي مانند ترکيه و ايران داراي آثار باستاني بيشتر و قديمي­تري نسبت به آذربايجان هستند.

لذا به همين دليل است که آذربايجان در 15 سال اخير تمرکز بالايي بر ساخت سازه­‌هاي فاخر مهندسي و ايجاد جذابيت‌هاي گردشگري جديد داشته است و به همين دليل است که شهر کوچک باکو داراي تعداد زيادي نماد شهري مدرن است. همچنين باکو در نظر دارد تا سال 2030 حداقل پنج نماد شهري فاخر و عظيم ديگر در باکو و ساير شهرهاي آذربايجان ايجاد کند به‌­گونه‌­اي که علاوه بر باکو، ساير شهرها را نيز به مقصد گردشگري تبديل کند.

فقط يکي از اين پنج نماد جديد، يک هتل هلالي شکل مجلل با يک معماري خارق العاده و منحصربفرد در دنيا خواهد بود که در داخل آب دريا ساخته شده و داراي يک آکواريوم بزرگ بوده و به عنوان بزرگترين و شيک­‌ترين هتل حاشيه درياي کاسپین ايفاي نقش خواهد کرد.

اين طرح­هاي بزرگ و عجيب مهندسي قطعا نگاه گردشگران را بيش از پيش متوجه آذربايجان خواهد کرد.

سهم آذربايجان از گردشگر خارجي در سال 2005 کمتر از 100 هزار نفر بود ولي توانست سهم خود را در سال 2019 به بيش از يک ميليون و دويست هزار نفر برساند و براي سال 2030 براي چهار ميليون نفر مسافر برنامه­ريزي کرده است. در سال ۱۹۹۹ قانوني درباره توسعه مدرن گردشگري در مجلس ملي جمهوري آذربايجان به تصويب رسيد. در ۲۷ ژوئيه سال۱۹۹۹، حيدر علي‌اف، رئيس‌جمهوري وقت جمهوري آذربايجان دستوري ويژه در مورد اجرايي شدن قانون جديد گردشکري صادر کرد و او از افرادي بود که در توسعه گردشگري آذربايجان پس از فروپاشي شوروي، نقش کليدي داشت.

همانند کشورهاي عربي حاشيه خليج فارس، يکي از ريسک‌هاي سرمايه­‌گذاري آذربايجان اين است که داراي جمعيت بومي بسيار کم و گردشگر داخلي محدود است لذا بايد بتواند موفقيت زيادي در جذب گردشگر خارجي داشته باشد. اين در حاليست که ايران از اين نظر، با داشتن 82 ميليون نفر جمعيت، از يک پشتوانه داخلي محکم براي تامين توجيه اقتصادي پروژه­هاي گردشگري برخوردار است.

مثلا گفته مي­شود که هرساله فقط در فصل بهار در حدود 25 ميليون نفر از جمعيت ايران به شهرهاي ساحلي شمالي ايران سفر مي­کنند. اين تعداد گردشگر داخلي و درآمد هنگفت ناشي از آن، مي­تواند توجيه اقتصادي کافي براي هر نوع پروژه عظيم گردشگري ايجاد کند.

علاوه بر گردشگران داخلي، ميليون­ها مسافر عرب هرساله از شهرهاي شمالي ايران بازديد مي­کنند ولي متاسفانه ايران عليرغم درآمد بالاي گردشگري داخلي و خارجي، بدليل عدم وجود ديدگاه­‌هاي مدرن و مهندسي در حوزه گردشگري نتوانسته در ساخت نمادهاي فاخر شهري توفيقي داشته باشد.

چندين دهه است که تمرکز مديران گردشگري ايران بر دو حوزه استوار بوده است: 1- آثار باستاني 2-طبيعت زيبا. اصولا هيچ نگاه مهندسي­ در کار نبوده است که بتوان با ساخت سازه­هاي مهندسي و عمراني عظيم، جذاب و فاخر، مجموعه­‌هاي مدرن گردشگري ايجاد کرد و به همين دليل است که در 900 کيلومتر سواحل ايران در حاشيه درياي کاسپین حتي يک نماد شهري فاخر و مدرن و معروف نمي­توان يافت.

اين در حاليست که ايران در چهار دهه گذشته، هم از نظر توانايي مالي و هم از نظر توانايي مهندسي و طراحي به هيچ وجه قابل مقايسه با کشوري مانند آذربايجان نبوده است. تفکرات مهندسي بلندپروازانه و جاه­‌طلبانه لازمه توسعه هر کشوري است که متاسفانه در ايران بدليل فقدان اين تفکرات، بودجه‌­هاي ساليانه صرف امور جاري و گذران معيشت و برخي طرح­هاي کوچک مي­شود.

الان اگر کسي به شهرهاي بندر ترکمن، بابل، بابلسر، چالوس، رامسر، بندر انزلي و آستارا سفر کند، در هر شهري بايد از چه نمادهايي عکس يادگاري بگيرد تا نشان دهد که به اين شهرها سفر کرده؟!.

در همه کشورهاي توسعه يافته و در حال توسعه دنيا، شهرهاي ساحلي بزرگ و حتي کوچک براي خود يک نماد شهري مدرن و معروف دارند؛ از جنوب شرقي آسيا گرفته تا آسياي ميانه و اروپا و آمريکاي شمالي و حتي جنوبي.

مديران گردشگري ايران هرگز توجه نداشته‌­اند که همين سازه­‌هاي عظيم مهندسي اگر امروز ساخته شوند، ظرف چند دهه آينده تبديل به «آثار باستاني» مي­شوند مانند بسياري از امارت‌هايي که در زمان پهلوي ساخته شدند و امروزه به عنوان آثار باستاني از آنها حراست مي­شود.

مسئله بعدي در توليد و توزيع عادلانه‌­تر درآمد در مناطق ساحلي کشور است چراکه نمادهاي شهري يک «هزينه» نيستند بلکه «سرمايه­‌گذاري» هستند. مثلا زياد شنيده مي­شود که برج ايفل هر چهار ماه به اندازه يکبار هزينه احداث خود، براي فرانسه کسب درآمد مي­کند يعني بازگشت سرمايه آن چهار ماهه است!. مي­توان با تعويض نگاه­‌هاي کهنه مديريتي در يک بازه زماني ده ساله تحولات بزرگي در حوزه گردشگري ساحلي و دريايي در شمال و جنوب ايران و بخصوص در سواحل شمالي ايجاد کرد چراکه از درآمد گردشگري بسيار بالايي برخوردار هستند و فقط اگر هرساله 5 درصد از اين درآمد صرف ساخت نمادهاي شهري شود، تحولات بزرگي را شاهد خواهيم بود.

بررسي بالا نشان مي­دهد که تقريبا همه نمادهاي شهري کشور آذربايجان در يک بازه زماني 8 ساله در فاصله سالهاي 2007 تا 2014 ساخته شده‌­اند: برج شعله (2012-2007)، کريستال هال (2012-2011)، مرکز حيدر علي اف (2012-2007) و موزه فرش (2014-2008). يعني اگر تفکرات مديريتي مدرني وجود داشته باشد، کارهاي بسيار بزرگ و تحول آفريني ميتوان در يک بازه زماني ده ساله انجام داد.

تقريبا ساخت تمامي نمادهاي شهري باکو و تغيير چهره اين کشور، مديون تفکرات مديريتي مدرن رئيس جمهور، الهام علي اف است. همچنين ملاحظه مي­شود که کل هزينه ساخت چهار نماد اصلي فوق در حدود يک ميليارد دلار بوده است: برج شعله (350 ميليون دلار)، کريستال هال (350 ميليون دلار)، مرکز حيدر علي اف (250 ميليون دلار) و موزه فرش (100 ميليون دلار). مبلغ يک ميليارد دلار ظرف 8 سال هزينه شده است يعني بطور متوسط هر سال 125 ميليون دلار براي ساخت نمادهاي شهري در اين کشور هزينه شده است.

حالا چنين مبلغي در مقايسه با گردش مالي بخش دولتي و خصوصي ايران بسيار ناچيز است يعني حتي اگر کل مبلغ 125 ميليون دلار در سال بخواهد توسط دولت هم هزينه شود، امکان‌­پذير است به شرطي که مقامات و مديران کشور در اين زمينه توجيه باشند. البته بايد رويکرد اصلي تامين سرمايه گردشگري مبتني بر هدايت سرمايه­‌هاي کوچک و بزرگ مردم به اين سو باشد که در چنين طرح­‌هايی بزرگي لازم است.

به نظر مي‌­آيد در اين حوزه، بدنه مديريتي بايد از پايين به بالا توجيه شوند (از کارشناسان گردشگري تا شوراي شهرها و شهرداران و فرمانداران و استانداران) و آنها را به اين باور رساند که در ايران نيز مي­توان کارهاي خارق العاده مهندسي انجام داد. مثلا چه کسي تصور مي­کرد که در تهران بتوان يک درياچه بزرگ و مجلل و مدرن مانند درياچه چيتگر ايجاد کرد.

با «فکرهای کوچک و دلهای ترسان مديريتی» نمي­توان کارهاي بزرگ و خارق العاده انجام داد. چشم­‌ها را بايد شست، جور ديگر بايد ديد. در اين راه اگر فقط يکي از شهرهاي ساحلي کاسپین اقدام به طراحي و ساخت يک نماد عظيم شهري کند خودبه‌خود الگوي موفقي براي ساير شهرهاي ساحلي خواهد شد تا اين اقدام را تکرار کنند ولي هميشه مشکل اصلي در نقطه شروع يک کار است که نيازمند همت والا و ديدگاه مدرن است. نبايد غفلت نمود که اسم رمز اين تحولات، ساخت «نمادهاي فاخر شهري» به عنوان مرکزيت مجموعه­‌هاي مدرن گردشگري است.     

عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی مالک اشتر