نتایج مطالعات محققان پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی نشان می‌دهد که انباشت ترکیبات هیدروکربن‌های آروماتیک معطر در بافت آبزیان می‌تواند باعث طیف وسیعی از مشکلات سلامتی، از جمله آسیب به سیستم عصبی، سیستم تولید مثل و سیستم ایمنی شود، ولی وجود این ترکیبات در حوضه‌های ایرانی خلیج فارس کم تا متوسط است و پایش این ترکیبات از ضروریات به شمار می‌رود.
به گزارش راد، دکتر مهری سید هشترودی، عضو هیات علمی پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی “هیدروکربن‌های آروماتیک” چند حلقه‌ای معطر یا (PAHs) را گروهی از مواد شیمیایی دانست که معمولا در محیط زیست از جمله در محیط‌های دریایی یافت می‌شوند.
وی افزود: این مواد شیمیایی زمانی تشکیل می‌شوند که مواد آلی مانند نفت، زغال سنگ و یا چوب سوزانده شوند. این مواد همچنین می‌توانند از طریق فرآیندهای صنعتی مانند نشت نفت و یا از طریق منابع طبیعی مانند فوران‌های آتشفشانی در محیط آزاد شوند.
سیدهشترودی ادامه داد: PAHها از حلقه‌های آروماتیک متعددی تشکیل شده‌اند که دارای ساختارهایی حاوی اتم‌های کربن و هیدروژن و معمولا به شکل ذرات کوچک و جامد هستند که می‌توانند در آب حل شوند و یا به رسوب بچسبند.
عضو هیات علمی پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی با تاکید بر اینکه PAH ها همچنین می‌توانند برای زندگی دریایی و محیط زیست مضر و برای ماهی‌ها، صدف‌ها و دیگر جانوران آبزی سمی باشند، خاطر نشان کرد: این مواد شیمیایی در بافت این موجودات انباشته می‌شوند و این مساله می‌تواند باعث طیف وسیعی از مشکلات سلامتی از جمله آسیب به سیستم عصبی، سیستم تولید مثل و سیستم ایمنی شود. PAH ها همچنین می‌توانند برای پرندگان و سایر حیات وحش که ماهی یا صدف‌های آلوده مصرف می‌کنند، مضر باشند.
وی به اثرات منفی هیدروکربن‌های آروماتیک بر روی اکوسیستم اشاره کرد و یادآور شد: این مواد می‌توانند تنوع حیات دریایی را کاهش دهند و زنجیره غذایی را مختل کنند. آنها همچنین می‌توانند در رشد و تولید مثل گیاهان و حیوانات اختلال ایجاد کنند، ضمن آنکه این ترکیبات به دلیل پایداری بالا، امکان انتقال تا مسافت‌های بسیار دور از محل تولید خود را دارند.
سیدهشترودی با تاکید بر اینکه علی‌رغم تأثیرات منفی، توجه به این نکته مهم است که همه PAH ها به یک اندازه سمی نیستند و برخی از آنها کمتر از سایرین سمی هستند، ادامه داد: علاوه بر آن، سطوح PAHs در محیط به طور معمول پایین است و به احتمال زیاد به انسان‌هایی که غذاهای دریایی یا سایر محصولات دریایی مصرف می‌کنند، آسیبی نمی‌رسانند. با این حال، قرار گرفتن در معرض سطوح بالای PAH می‌تواند خطرناک باشد و باید از آن اجتناب کرد.
این محقق پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی، ادامه داد: از میان صدها نوع PAH شناخته شده، آژانس حفاظت محیط زیست آمریکا ۱۶ ترکیب را به عنوان ترکیبات اولویت‌دار معرفی کرده است که کوچکترین آن ترکیب دو حلقه‌ای “نفتالن” و بزرگترین آنها ترکیبات “۶ حلقه‌ای نظیر ایندنو (۱،۲،۳-cd) پایرن” است که سمیت آنها و سرطان‌زایی تعدادی از آنها کاملاً شناخته شده است؛ از این رو و در بررسی‌های آلودگی‌های نفتی در محیط زیست، اندازه‌گیری این ترکیبات از اهمیت زیادی برخوردار است. مقادیر گزارش شده این ترکیبات در خاک و رسوبات معمولاً با واحد نانوگرم در گرم وزن رسوب خشک گزارش می‌شود.
آلودگی‌های هیدروکربنی آروماتیک معطر در آب‌های جنوبی کشور
به گفته وی در محیط‌های دریایی هیدروکربن‌های حلقوی معطر هم از منابع طبیعی نظیر نشت نفت در بستر دریا و هم در اثر فرآیندهای کشف، استخراج، پالایش و بهره‌برداری از نفت و یا سوختن نفت و محصولات نفتی نظیر سوخت مایع حاصل می‌شوند که به آنها منشا “پتروژنیک” گفته می‌شود.
سیدهشترودی اضافه کرد: خلیج فارس به دلیل دارا بودن ذخایر عظیم نفت و گاز و فعالیت‌های مربوط به بهره‌برداری از این منابع ارزشمند و به عنوان یکی از شاهراه‌های حمل و نقل نفت خام و محصولات نفتی در جهان، همواره در معرض آلودگی نفتی از جمله آلودگی توسط ترکیبات PAH قرار دارد. علاوه بر این فعالیت‌های انجام شده در شهرهای ساحلی نظیر حمل و نقل، فعالیت‌های صنعتی و غیره نیز این آلودگی‌ها را تشدید می‌کند.
وی افزود: تحقیقات متعددی بر روی اندازه گیری ترکیبات PAH در رسوبات خلیج فارس و هم در آب‌های نزدیک به ساحل و هم دور از ساحل صورت گرفته است که علاوه بر اینکه میزان حضور ۱۶ ترکیب پیشنهادی EPA را مشخص می‌کند، منشا تولید آنها که آیا منشا “پتروژنیک” یا “پیروژنیک” هستند و نیز میزان در معرض آسیب قرار گرفتن موجودات زنده در منطقه را مشخص می‌کند.
سیدهشترودی خاطر نشان کرد: دسته بندی‌های مختلفی برای بررسی میزان آلودگی PAHها وجود دارد که طبق یکی از این روش‌ها که در سال ۱۹۹۸ پیشنهاد شد، آلودگی ۱۰۰-۰ نانوگرم/گرم به عنوان آلودگی کم، ۱۰۰۰-۱۰۰ نانوگرم/گرم به عنوان آلودگی متوسط، ۵۰۰۰-۱۰۰۰ نانوگرم/گرم به عنوان آلودگی زیاد و بیش از این مقدار به عنوان آلودگی بسیار زیاد در نظر گرفته می‌شود.
وی یادآور شد: تحقیقات صورت گرفته در سال ۲۰۰۷ بر روی غلظت ترکیبات PAH در رسوبات منطقه بین جزرومدی سواحل استان بوشهر (خلیج فارس)، دامنه مجموع غلظت ۱۴ ترکیب PAH در رسوبات را بین ۴۱.۷ تا ۲۲۷.۶۶ نانوگرم/گرم وزن خشک نشان داد. مطالعات منشأیابی نشان داد که رسوبات جمع‌آوری شده از سواحل استان بوشهر تحت تأثیر مخلوطی از ترکیبات PAH ناشی از منابع پتروژنیک و پایرولیتیک هستند.
به گفته این محقق، در سال ۲۰۰۹ اندازه گیری این ترکیبات در رسوبات سطحی تنگه هرمز نتایجی با مقادیر ۱۹۱.۷۰-۷۲.۱۷ در ۱۱ ایستگاه با منبع پیروژنیک را نشان داد که آلودگی منطقه در طبقه بندی کم تا متوسط طبقه جای گرفت.
وی ادامه داد: همچنین بررسی غلظت ۱۴ ترکیب PAH و پتانسیل سمیت آنها در رسوبات سطحی خوریات شهر “بوشهر” و “بندر رستمی”، دامنه غلظت ترکیبات مورد مطالعه را ۶۱۱−۳۷۱ نانوگرم/ گرم نشان داد و منطقه مورد مطالعه در زمره مناطق با آلودگی متوسط که در معرض منابع پایرولیتیک هستند، قرار گرفت.
سیدهشترودی تصریح کرد: همچنین در گزارش سال ۲۰۱۹ از رسوبات ۱۳۴ ایستگاه در منطقه‌ای بین “نایبند” و “دیر-نخیلو”، مقادیر PAH از ۸۱۴- ۱.۹۸ نانو گرم / گرم اندازه‌گیری شد که نشان‌دهنده آلودگی کم تا متوسط بوده است.
وی افزود: اندازه‌گیری ۲۱ ترکیب در رسوبات مناطق دور از ساحل نیز در سال ۲۰۱۲ مقادیر ۲۰۱-۹ نانو گرم/گرم و تحقیقات سال ۱۴۰۰ بر روی ۱۶ ترکیب در ۵۵ رسوب دور از ساحل نیز مقادیر ۱۱۳.۷۴-۸.۱۱ نانوگرم/گرم را به دست داد.
نتایج کلی محققان از آلودگی‌های خلیج فارس
عضو هیات علمی پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی ادامه داد: جمع‌بندی تحقیقات انجام شده در حوضه‌های ایرانی خلیج فارس نشان می‌دهد که در بیشتر گزارش‌ها، مقادیر اندازه‌گیری شده ترکیبات PAH در حد آلودگی کم تا متوسط است و به نظر می‌رسد میزان آسیب احتمالی به محیط زیست دریایی خلیج فارس و جانداران ساکن در آن و نیز انسان از طریق این نوع از آلاینده نسبتاً کم باشد.
وی یادآور شد: البته اگرچه این مقادیر خصوصاً در رسوبات دور از ساحل دارای آلودگی کم تا متوسط است، ولی در آب‌های نزدیک به ساحل مقدار عددی این ترکیبات بالاتر است و با توجه به نوع فعالیت‌های انجام شده در منطقه و شهرهای ساحلی، افزایش این مقادیر در سال‌های آتی بسیار محتمل به نظر می‌رسد.
وی تاکید کرد: بر این اساس پایش مداوم این آلاینده هم در رسوبات و هم در بافت جانداران ساکن در منطقه بسیار مهم و ضروری است.
