بهار که می‌شود لاکپشتهای پوزه عقابی برای تخم‌ریزی به سواحل ماسه‌ای آب‌های جنوبی ایران مراجعه می‌کنند. سواحلی که هر روز بیشتر از دیروز به تصرف گردشگران در می‌آید و نسل لاکپشتهای پوزه عقابی که جانورانی جهان وطن هستند را در معرض خطر تهدید قرار می‌دهد. هر لاک‌پشتی که به سواحل ایران وارد می‌شود، معلوم نیست چند فرسنگ راه را در آب‌های جهان پیموده و سواحل ایران را برای تخم‌ریزی انتخاب کرده است اما نسل این میهمانان، به دلایل مختلف از جمله گردشگری بی‌قاعده، به‌طور جدی در معرض خطر انقراض قرار دارد. متولیان سازمان حفاظت محیط زیست، راهکارهایی برای حفظ سایت‌های تخم ریزی لاکپشتها ارائه می‌دهند. آنها فعالیت‌های شیلاتی را نیز بعد از گردشگری بی‌قاعده، تهدید دیگری برای نسل ماهیان پوزه عقابی می‌دانند و بر این باورند که اگر صیادان تورهای خود را اصلاح کرده و محلی برای خروج لاک‌پشت‌هایی که تغذیه آنها وابسته به سواحل است، طراحی کنند، حفاظت از نسل این گونه، امکان‌پذیرتر خواهد شد.
بهار فصل تخم‌ریزی لاک‌پشت‌هاست. فصلی که این خزنده از ابتدا تا انتهایش به دنبال یافتن ساحلی امن برای تخم‌ریزی و بقای نسل خود است. تخم‌گذاری لاکپشتهای پوزه عقابی زودتر از گونه‌های دیگرِ لاک‌پشت، آغاز می‌شود و از ابتدای بهار تا پایانش این فرآیند ادامه دارد. در تمام طول مدت تخم‌ریزی این خزنده، باید سواحل برای حضور لاکپشتها امن باشد تا آنها اعتماد کرده و در محل‌هایی که خود تشخیص می‌دهند اقدام به تخم‌ریزی کنند اما مخاطرات موجود در سواحل، لاکپشتها را فراری داده و بیم آن می‌رود که نسل آنها به زودی از روی کره زمین منقرض شود.
۴۰ درصد لاکپشتهای جهان در معرض تهدید
لاک پشت‌های پوزه عقابی بیش از هرگونه دیگری در جهان در معرض خطر انقراض قرار دارند، حدود ۴۰ درصد از انواع لاکپشتها در فهرست سرخ اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN) به‌عنوان گونه‌های در معرض تهدید قرار دارند. بیش از ۳۰۰ گونه مختلف لاک‌پشت در سراسر دنیا وجود دارد که حدود ۴۰ درصد آنها در فهرست سرخ IUCN(اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت) واقع شده‌اند. لیست سرخی که هر روز تعداد اعضایش بیشتر می‌شود و نگرانی‌ها درباره حذف حیات جانوران از روی کره زمین را تشدید می‌کند.
لاکپشتهای پوزه عقابی با داشتن لاکی رنگارنگ از زیباترین جانداران دریایی به حساب می‌آیند و در آب‌های گرمسیری یافت می‌شوند. این جانداران اکثراً در صخره‌های مرجانی، مناطق صخره‌ای، تالاب‌ها، جزایر اقیانوسی و سواحل کم عمق به سر می‌برند و به همین علت است که می‌توان آنها را در برخی جزایر جنوب ایران پیدا کرد.
در ایران ۱۰ گونه لاک‌پشت از شش خانواده وجود دارد که پنج گونه آن دریایی است و در آب‌های خلیج‌فارس و دریای عمان زندگی می‌کنند. سه گونه آنها شامل لاکپشتهای «منقار عقابی»، «پشت چرمی» و «زیتونی» شدیداً در معرض خطر انقراض هستند و دو گونه آبزی «سبز» و «سر پهن» هم در خطر انقراض قرار دارند.
نتایج حاصل از بررسی پراکنش لاکپشتهای دریایی نشان می‌دهد که این موجودات در تمامی نقاط خلیج‌فارس و دریای عمان گسترده هستند و ۵۲ منطقه، زیستگاه مناسبی برای آنها است، از این مناطق حدود ۱۱ زیستگاه در دریای عمان، ۲۶ زیستگاه در خلیج‌فارس و ۱۵ زیستگاه نیز در جزایر اطراف قرار دارد.
اجرای طرح‌هایی برای حفاظت از لاکپشتها
فعالان محیط زیست خبر می‌دهند که مخاطرات سواحل برای حضور لاکپشتها در سایت‌های تخم‌ریزی رو به افزایش است. در نتیجه آنها احتمال می‌دهند که نسل لاک‌پشت پوزه عقابی منقرض شوند. آنها این خطر را هر سال بهار به مسئولان گوشزد می‌کنند اما اقدامات انجام شده برای ایمن شدن سواحل، هنوز فاصله زیادی با استانداردهای لازم دارد. با وجود نگرانی‌ها درباره تداوم نسل لاکپشتهای پوزه عقابی، چه اقداماتی برای حفظ این گونه می‌توان انجام داد؟ عبدالرحمن مرادزاده سرپرست اداره کل حفاظت محیط زیست استان بوشهر در گفت‌وگو با مانا درباره اقدامات انجام شده توسط این اداره بیان می‌کند: اداره کل حفاظت محیط زیست استان بوشهر به عنوان پیشروترین ارگان در جهت حفظ و پایش لاکپشتهای دریایی و خصوصاً لاک‌پشت دریایی منقار عقابی که به شدت در معرض خطر انقراض است، گام برداشته است.
او ادامه می‌دهد: این اداره کل بیش از ۱۰ سال است که به صورت مستمر در مناطق تحت مدیریت محیط زیست استان شامل سواحل پارک ملی دریایی نایبند، جزایر پارک ملی دیّر- نخیلو و پناهگاه حیات وحش خارگ همچنین اثر طبیعی ملی خارگو، مشغول حفاظت، پایش و تگ‌گذاری لاکپشتهای دریایی است.
مرادزاده می‌گوید: پایش لاکپشتها و حفاظت از سواحل برای لانه گزینی و آموزش بهره‌برداران از دریا، مهمترین اهداف این طرح است.
به گفته او، محدوده‌ای محصور نیز برای تخم‌گذاری این لاکپشتها در ساحل پارک ملی دریایی نایبند ایجاد شده تا روند نجات این گونه دریایی شتاب گیرد. تخم‌های لاکپشتها به این منطقه نوزادگاهی منتقل و تا زمان تبدیل شدن به بچه لاک‌پشت حفاظت می‌شوند. این نوزادان پس از سرشماری، تا رسیدن به دریا تعقیب و محافظت می‌شوند تا به سلامت قدم به دریا بگذارند.
سرپرست اداره کل حفاظت محیط زیست بوشهر ادامه می‌دهد: این طرح حمایتی از لاکپشتهای در معرض خطر خلیج فارس، از یک دهه گذشته روند منظم‌تری به خود گرفته است. تاکنون حدود ۱۰۰ لاک‌پشتِ بالغ پلاک‌کوبی شده است.
او اضافه می‌کند: در همین راستا سالانه گروهی تشکیل می‌شود تا در روزهایی که لاکپشتهای ماده برای تخم‌گذاری به سواحل بوشهر می‌آیند، آنها را سرشماری کنند. اکنون حدود ۳۰ درصد از ماده‌هایی که به ساحل بازمی‌گردند، پلاک‌کوبی سال قبل را با خود دارند و اگر این طرح تداوم یابد، این درصد سال به سال افزایش می‌یابد، چرا که کمبود نیرو و دشواری کار سبب شده تا برخی از این لاکپشتها از دید نیروی‌های حفاظت محیط زیست دور بمانند.
او همچنین از آغاز اقداماتی برای آموزش صیادان به منظور رهاسازی لاکپشتهای دریایی از تور صید در اسکله‌های صیادی بوشهر طی سال‌های اخیر خبر می‌دهد.
مرادزاده می‌گوید: سواحل بوشهر در محل لانه‌گزینی و تخم‌گذاری منقار عقابی‌ها هر سال پیش از این فصل با کمک همیاران و سازمان‌های مردم نهاد به دقت پاک‌سازی می‌شود تا مانعی بر سر راه رسیدن بچه لاکپشتها به دریا وجود نداشته باشد و شاهد افزایش جمعیت این گونه در معرض خطر انقراض باشیم.
او اضافه می‌کند: این لاکپشتهای دریایی در خشکی و ساحل با خطراتی مواجهند که نسل آنها را تهدید می‌کند. از تخریب سواحل و مکان‌های لانه گزینی تا آلودگی صوتی و نوری سواحل در خشکی و تورهای صیادی و صید ترال که در دریا کابوس حیات و بلای جان آنها شده است، نسل آنها را در معرض خطر جدی قرار داده است. به‌دلیل وابستگی لاکپشتهای دریایی به سواحل جهت لانه گزینی، فعالیت‌های انسانی و همچنین تغییر اقلیم اثرات منفی بلند مدتی بر چرخه زندگی این جانوران خواهد گذاشت.
تغییر جنسیت نوزدان، خطری برای حیات لاک‌پشت
سرپرست اداره کل حفاظت محیط زیست بوشهر بیان می‌کند: با توجه به تأثیر دما بر فرآیند لانه‌گزینی و تعیین جنسیت نوزادان جانوران خونسرد، در بلند مدت تغییرات آب و هوایی، نسبت جنسی این جانوران را می‌تواند تحت تأثیر قرار دهد که برای حیات این جانوران احتمال خطر وجود دارد.
او مهمترین عوامل تهدید لاکپشتهای دریایی را گیر افتادن و اسارت در تورها و ادوات صیادی و خفگی ناشی از آن، تخریب زیستگاه‌های لانه گزینی و ناامنی سواحل بکر، ساخت و ساز، حضور گردشگران و فعالیت‌های انسانی، آلودگی‌های نوری و صوتی در سواحل، تغییر اقلیم، برخورد با شناورها، برداشت تخم از لانه‌ها و عوامل طبیعی اعلام می‌کند.
به گفته مرادزاده، افراد و سازمان‌های بهره‌بردار از سواحل و دریا می‌توانند در حفاظت از گونه‌های بحری مانند لاکپشتهای دریایی مؤثر باشند. صیادان و دریانوردان با تعامل لازم در زمان مشاهده و نزدیکی به این جانوران و گرفتن آموزش‌های لازم می‌توانند در حفاظت از این جانوران با ارزش و در معرض خطر انقراض مؤثر واقع شوند. ساکنین نزدیک مناطق حفاظت شده و سواحل لانه‌گزینی نیز با رعایت موارد لازم، باید در حفظ این گونه‌های ارزشمند کمک کنند.
او با اشاره به اختصاص اعتبار در زمینه پایش دریایی و تالاب‌ها از سوی سازمان حفاظت محیط زیست و انجام اقداماتی در جهت حفاظت از این گونه با ارزش، این اعتبارات را کافی ندانسته و می‌گوید: به‌دلیل افزایش هزینه‌ها و همچنین مخارج زیاد فعالیت‌های حفاظتی در دریا و سواحل، محدودیت‌های زیادی برای این موضوع وجود دارد. لذا باید با توجه به اهمیت این جانواران برای حفظ تعادل زیستی دریا، اختصاص منابع دولتی به صورت ویژه برای حفاظت از لاکپشتهای پوزه عقابی در دستور کار قرار گیرد. همچنین با توجه به اینکه یکی از مهمترین برنامه‌ها و اولویت‌های این سازمان، حفاظت مشارکتی به‌عنوان راهکاری برای حفاظت پایدار است، پیشنهاد می‌شود با همکاری سازمان‌های مردم نهاد و همچنین بخش خصوصی در زمینه حفاظت مشارکتی با افزایش حساسیت‌ها و اقدامات ویژه بتوان به بهبود روند حفظ این گونه با ارزش کمک کرد.
هرمزگان، مهمترین میزبان لاکپشتها
سواحل استان بوشهر، تنها محل‌های تخم‌ریزی لاکپشتهای پوزه عقابی نیستند بلکه این گونه، در سواحل هرمزگان هم محل‌هایی را برای تخم‌ریزی انتخاب می‌کند. میثم قاسمی معاون محیط طبیعی و تنوع زیستی استان هرمزگان در گفت‌وگو با مانا، سواحل استان هرمزگان را مهمترین محل تخم‌ریزی لاکپشتهای پوزه عقابی معرفی می‌کند.
او می‌گوید: سواحل قشم و هنگام پذیرای این گونه هستند. تعداد کمی از لاکپشتها به سواحل جزایر هرمز، شیدور، هندورابی، لاوان و سایر جزایری که سواحل ماسه‌ای دارند، مراجعه می‌کنند. گزارش‌هایی از تخم‌گذاری لاک‌پشت پوزه عقابی در جزایر بنی‌فارور و فارور وجود دارد اما در این جزایر به تعداد کمتری تخم‌گذاری می‌کنند.
اشغال سواحل توسط گردشگران
قاسمی علت تخم‌ریزی کمتر لاکپشتها در برخی جزایر را ناکافی بودن اطلاعات در رابطه با جزایر با دسترسی کمتر اعلام می‌کند و بر این باور است که لاکپشتهای پوزه عقابی در تمام سواحل جنوبی تخم‌گذاری می‌کنند.
او یادآور می‌شود: لاکپشتهای پوزه عقابی در جاهای خالی از سکنه تعداد بیشتری تخم‌گذاری دارند ولی یک عاملی که بر روند تخم‌گذاری آنها تأثیرگذار است، این است که زمان تخم‌گذاری لاکپشتها از نیمه اسفندماه شروع می‌شود و تا اواخر اردیبهشت ماه ادامه دارد. البته موارد نادر هم داریم اما زمان تخم‌گذاری این گونه دقیقاً منطبق بر فصل رونق گردشگری در جنوب کشور است. در این فصل سواحل اکثراً اشغال شده است. این مسئله باعث شده لاکپشتها آن فضایی که برای تخم‌ریزی می‌خواهند را به راحتی در سواحل ماسه‌ای جنوب کشور به دست نیاورند.
معاون محیط طبیعی و تنوع زیستی هرمزگان بیان می‌کند: لاک‌پشت پوزه عقابی بیشتر برای تخم‌گذاری به سواحل کشور نزدیک می‌شود اما میزان جمعیتی که به ساحل می‌آید، مشخص نیست. هر ساله آمار و جمعیتی که برای تخم‌گذاری به سواحل مراجعه می‌کنند، در زمان پایش استخراج و ثبت می‌شود اما این آمارها دقیق نیست.
او تأکید می‌کند: بحث گردشگری بی‌قاعده روی تخم‌ریزی لاکپشتها اثر گذاشته است. در برخی مناطق فضاها مشخص شده و حفاظت صورت می‌گیرد اما در مناطق خالی از سکنه دور از دسترس و جاهایی که گردشگری غیر‌متعارف بیشتر شده است، روی چرخه زندگی این گونه تأثیر منفی گذاشته است.
معاون محیط طبیعی و تنوع زیستی هرمزگان علاوه بر حضور گردشگران، افزایش تردد دریایی به دلیل حضور مردم را مخاطره دیگری برای نسل لاکپشتهای پوزه عقابی اعلام می‌کند و بر این باور است که تردد بیشتر قایق‌ها آمار تصادفات با این خزنده را افزایش می‌دهد.
شناسایی مناطق تخم‌گذاری در راستای حفاظت
قاسمی درباره اقدامات انجام شده برای حفاظت از این گونه می‌گوید: ما مناطق تخم‌ریزی لاکپشتها را شناسایی کردیم. یک بحثی با میراث فرهنگی و گردشگری برای ساماندهی گردشگری در سواحل استان را آغاز کردیم. تلاش می‌کنیم سواحل مناسب برای تخم‌گذاری در فصل بهار به نوعی با مشارکت مردم محافظت شود و فضاهای دیگری برای حضور گردشگران تعریف شده و مردم به آن مناطق هدایت شوند. مناطق جایگزین هم جاذبه‌های خیلی خوبی دارند. برخی سواحل دریایی شاید به خاطر شیب و عوامل مختلف، مناسب تخم‌گذاری لاکپشتها نباشند بنابراین گردشگران را می‌توان به این مناطق هدایت کرد.
او اضافه می‌کند: زمان مراجعه گردشگران در ساحل در فصل تخم‌ریزی باید محدود شود. لاکپشتها معمولاً بعد از غروب وارد ساحل می‌شوند و تا نزدیکی صبح در ساحل می‌مانند. به ندرت لاک‌پشتی پیدا می‌شود که در روز هم تخم‌گذاری کند. وقتی این شرایط درباره حضور لاکپشتها در ساحل وجود دارد، می‌توان تعریف کرد که چه زمانی گردشگران از سواحل استفاده کنند. بر اساس زمان‌بندی، مناطق تخم‌ریزی لاکپشتها هم قابل استفاده خواهد بود.
معاون محیط طبیعی و تنوع زیستی هرمزگان به این پرسش که حضور گردشگران در سایت‌های تخم‌ریزی و تردد روی چاله‌هایی که تخم لاک‌پشت در آن قرار دارد، مخاطره‌ای برای تخم‌ها دارد یا خیر، این‌گونه پاسخ داد: در سایت‌هایی که تخم‌گذاری انجام شده است، باید یک محدوده‌ای را مشخص کرد. معمولاً آن فاصله قابل تشخیص است و می‌توان آنجا را نوعی علامت‌گذرای کرد که گردشگر به آن نقطه نرود. اما مهمترین کار بحث آموزش است. لاکپشتها معمولاً جایی که جذر و مد صورت می‌گیرد، تخم‌گذاری نمی‌کنند و در محدوده بالاتر از آن تخم‌گذاری می‌کنند. این مکان‌ها باید ایمن شود.
نیازمند همکاری شیلات و میراث فرهنگی
قاسمی همکاری وزارتخانه میراث فرهنگی و گردشگری و سازمان شیلات را در حفظ نسل لاکپشتها بسیار ضروری توصیف می‌کند.
او ادامه می‌دهد: یکی از مشکلاتی که در زمان تغذیه لاکپشتها وجود دارد این است که تغذیه این گونه در سواحل جنوبی انجام می‌شود و فعالیت‌های شیلاتی در روند زندگی جانور اختلال ایجاد می‌کند. بعضاً به واسطه صیدهایی که صورت می‌گیرد، لاکپشتها در تور گیر می‌کنند یا موارد اینچنینی رخ می‌دهد.
معاون محیط طبیعی و تنوع زیستی هرمزگان بیان می‌کند: بهبود نوع صید می‌تواند تأثیر مثبت بر زندگی لاک‌پشت پوزه عقابی داشته باشد. استفاده از ادواتی که می‌تواند لاکپشتها را از تورهای صیادی دور کند یا امکان خروج این خزنده از تور صیادی را فراهم کند، به حفظ جمعیت لاکپشتها کمک کند. این اقدامات حداقل در زمان تغذیه می‌تواند تأثیرگذار باشد.
او یادآور می‌شود: علاوه بر گردشگری، سایر صنایع و فعالیت‌های دیگر اقتصادی که در سواحل انجام می‌شود، روی جمعیت لاک‌پشت پوزه عقابی اثر دارد. هدایت کردن این فعالیت‌ها به یک حریم مشخص برای خالی کردن فضای تخم‌ریزی لاکپشتها، می‌تواند در تداوم نسل این گونه اثرگذار باشد.
او اضافه می‌کند: در این زمینه سازمان‌های صنعت و معدن و جهاد کشاورزی استان می‌توانند کمک کرده و الزاماتی را برای فعالیت‌های مرتبط با زیرمجموعه‌های خود بگذارند تا سواحل برای تخم‌گذاری این خزنده حفظ شوند.
قاسمی اعتبارات اختصاص یافته برای حفاظت از لاک‌پشت پوزه عقابی را کافی ندانسته و بر این باور است که باید برای حفظ این گونه ارزشمند بر مشارکت مردم تکیه کرد.
او اضافه می‌کند: تشکل‌های مردم نهاد می‌توانند حلقه واسط بین دولت و مردم باشند. باید به کمک آنها مردم را آموزش داد. مردم خیلی بهتر تشکل‌های مردم نهاد را می‌پذیرند.
معاون محیط طبیعی و تنوع زیستی هرمزگان درباره اثرات تغییر اقلیم بر جمعیت لاکپشتهای پوزه عقابی می‌گوید: لاکپشتها گونه‌های جهان وطن هستند. مسلماً تغییر اقلیم روی خیلی از گونه‌ها تأثیرگذاشته است. روی لاکپشتها هم حتماً تأثیر می‌گذارد. گرمایش زمین و در برخی مناطق افزایش سطح آبها بر روند زندگی آنها تأثیرگذار است اما ما مطالعه‌ای در این مورد نداشته‌ایم زیرا مسئله خیلی گسترده است.
زنگ خطر تغییر اقلیم برای لاکپشتها
اگرچه در ایران مطالعه‌ای روی اثر تغییر اقلیم بر لاکپشتهای پوزه عقابی انجام نشده است اما مطالعات نشان می‌دهد که گرمایش جهانی روی ترکیب جنسیتی برخی گونه‌ها از جمله لاکپشتها تاثیرگذار است. مطالعات نشان می‌دهد برخی از جانوران جنسیت وابسته به دما دارند و تمام هفت گونه لاک‌پشت دریایی نیز در زمره گونه‌های با جنسیت وابسته به دما قرار دارند. برای این خزندگان دریایی یک دمای تعیین کننده وجود دارد که برای هر گونه و حتی برای جمعیت‌های مختلف هر گونه متفاوت است. اگر این دمای تعیین کننده در محیط وجود داشته باشد، نیمی از تخم‌ها تبدیل به ماده و نیمی هم تبدیل به نر خواهند شد اما دماهای بالاتر یا پایین‌تر از دمای تعیین کننده نسبت جنسیتی را به هم می‌زند. در دماهای بالاتر از دمای تعیین کننده، بیشتر نوزدان ماده و در دماهای پایین‌تر بیشتر نوزادان نر خواهند شد. این امر با برهم زدن ساز و کارهای تولید مثلی در جمعیت‌ها باعث انقراض نسل گونه متأثر از دمای محیط می‌شود. بنابراین با توجه تغییرات دمایی که سواحل ایران تجربه می‌کنند و روند جهانی تغییر اقلیم، آیا سازمان حفاظت محیط زیست بودجه کافی برای پیمایش جمعیت و جنسیت لاکپشتهای پوزه عقابی در راستای برنامه‌ریزی برای کمک به تداوم نسل آنها در اختیار خواهد داشت؟
گزارش از: لیلا مرگن
