فریدون عوفی – مهناز ربانی‌ها*

ریشه‌یابی و تاریخ‌نگاری واژه‌ی «مکران»

هرچند در منابع تاریخی واژه‌ی «مکران» با ضمه و یا کسره روی «م» (Mekran, Mokran) تلفظ می‌شود، اما تلفظ رایج آن فتحه روی «م» (Makran) است. البته، شکل درست آن از لحاظ تلفظی، فتحه روی «م» و ضمه روی «ک» (Makoran) است. در مورد ریشه «مکران» دیدگاه‌های گوناگونی وجود دارد: عده‌ای آن را تغییریافته‌ی «مکان» (Mecan) یا «مگان» (Megan) با ریشه‌ی «ماکتا» (Maketa) در دوره‌ی سومری‌ها و بابلی‌ها قلمداد کرده‌اند و تعدادی نیز این واژه را تغییریافته‌ی «مهی‌خوران» (ماهی‌خوران) (Mahikhoran) در دوره اعراب دانسته‌اند و گروهی نیز بر این باور بوده‌اند که این واژه برگرفته از «ماکارا» (Makara) ــــ  مربوط به اقوام و ساکنان شمالی شبه‌قاره هند ـــ  است. یاقوت حموی (جغرافی‌دان و تاریخ‌‌نویس مشهور قرن ششم و هفتم) به نقل از سیره‌نویسان بیان کرده است که نام «مکران» به نام «مکران‌بن‌فارک‌بن‌سام‌بن‌نوح» نام‌گذاری شده است، زیرا او به این منطقه آمده و در آن‌جا سکنی گزیده‌ است و جد اقوام بلوچ به او می‌رسد.

آن‌چه مسلم است، در مجموعه آثار و نوشته‌های تاریخ‌نویسان و جغرافی‌دانان بزرگ ایرانی، عرب و هندی (اردو) نظیر  یاقوت حموی، ابو اسحاق اصطخری، ابن‌ حوقل، ابوریحان بیرونی، حمدالله مستوفی، ناصرخسرو، ابن‌بطوطه و واراهامی هیرا، و همچنین جهانگردان و سفرنامه‌نویسان بنام مسیحی و اروپایی نظیر آریان گزنفون، مارکوپولو، نوفل‌ابن‌یامین، آلوویس اسپرنگر و جورج ناتانیل کرزن، منطقه‌ی مکران تمدنی کهن و سرزمینی پهناور در دوره ۲۵۰۰ تا ۵۵۰ پیش از میلاد و منطبق با ساتراپی (ایالت، استان) چهاردهم، به نام «مکا» (Mecca Satrap)، در دوران امپراتوری هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان بوده است، به‌طوری که در کتیبه‌های میخی هخامنشی در تخت جمشید، نقش رستم، بیستون و شوش و همچنین نوشته‌ها و نقشه‌های پارسی، اسلامی و اروپایی طی دوره‌های مختلف، به نام و موقعیت سرزمین مکران اشاره شده است.

تا پیش از ظهور اسلام، این نام‌ها در میان مردم منطقه معمول بود. در قرن اول هجری که اعراب بر آن سرزمین دست یافتند، نام «مکران» (مکوران) بر این منطقه اطلاق می‌شد و جغرافی‌نویسان اسلامی هم آن را با همین املا یادداشت و ثبت کرده‌اند. ابن‌واضح یعقوبی (مورخ و جغرافی‌دان قرن سوم) مرکز این ایالت بزرگ را، که مرز شرقی آن به ارتفاعات دره‌ی «سند» پاکستان می‌رسید، شهر «فنزبور» یا «پنجبور» نام برده است که اکنون در بلوچستانِ پاکستان و در مجاورت شهر سراوانِ ایران قرار دارد.

شمس‌الدین مقدسی و ابواسحاق اصطخری (جغرافی‌دانان قرن چهارم) و محمدبن‌عوفی (تاریخ‌نگار قرن ششم)، بندر «تیز» (طیس، تیس) را مهم‌ترین بندر تجاری و بازرگانی ایالت مکران و بندری بین‌قاره‌ای نام برده‌اند. این بندر چندمنظوره با مصر، حبشه و زنگبار در آفریقا، با هند و سند (پاکستان) در آسیای مرکزی و با کشورهای عربی مانند عمان و بحرین در خاورمیانه مناسبات تجاری داشت.

متاسفانه، بندر تیس (تیزِ باستانی) امروزه اعتبار گذشته خود را از دست داده و به‌عنوان بندر کوچک و روستای ساحلی در  ۹ کیلومتری شمال بندر چابهار در کرانه‌ی شرقی خلیج چابهار (در مسیر چابهار ـــ کنارک) واقع است. در بعضی منابع اروپایی قرن‌های شانزدهم تا هجدهم میلادی، از ایالت مکران نام برده شده است؛ در قرن هجدهم میلادی، این منطقه به‌عنوان جزئی از هند و مستعمره بریتانیا بوده است.

امروزه نیز، در هند و پاکستان شهرهایی به نام مکران وجود دارد. این منطقه در دوره‌های مختلف تاریخی تا ۱۸۵۰ میلادی (دوره حکمرانی صفویه و قاجاریه) بخشی از قلمروی ایران بوده است و جورج کرزن در کتاب «ایران و قضیه ایران»، از «جالق» تا «بندر گواتر» را، به طول ۱۳۰ مایل، مرز مکران معرفی کرده است؛ مرزی که در سال ۱۸۷۱ میلادی توسط گلداسمیت بین ایران و پاکستان تعیین شد.

پس از مهاجرت اقوام بلوچ از کرمان و سیستان، نام بلوچستان برای این منطقه برگرفته شد. به‌عبارت دیگر، می‌توان گفت که سرزمین امروز بلوچستان، از قرن‌ها قبل مکران (مکوران) نامیده می‌شده و قوم بلوچ، با گویش‌های بلوچی، مکری و فارسی، در آن‌جا ساکن بوده‌اند.

فردوسی، حماسه‌سرای بزرگ پارسی‌زبان قرن چهارم، در شاهنامه، در باب رزم کیکاووس و شاه هاماوران، سیاوش و افراسیاب، کیخسرو و افراسیاب، و فرخی سیستانی، شاعر نامدار پارسی‌گوی قرن پنجم، در قصیده‌ای در ستایش دربار سلطان محمود غزنوی، به‌دفعات به مکران، مکران‌زمین، شهر مکران و شاه مکران اشاره کرده‌اند:

از ایران بشد تا به توران و چین
 گذر کرد از آن پس به مکران‌زمین
(فردوسی)

بدو بخشید مال خطه‌ی بست
خراج خطه‌ی مکران و قزدار
 (فرخی سیستانی)

ناحیه‌بندی جغرافیایی منطقه مکران

این منطقه با وسعت ۵/۹ میلیون هکتار شامل دو ناحیه‌ی خشکی و ساحلی ـــ  دریایی است که محدوده‌ای از بخش‌های مرکزی و شرقی استان هرمزگان، جنوب استان سیستان و بلوچستان و بخش کوچکی از جنوب مرکزی استان کرمان را در بر می‌گیرد.

از نظر ساختار زمین‌شناسی و زمین ـــ ریخت‌شناسی (ژئومورفولوژی)، منطقه مکران به چهار ناحیه‌ی مکران داخلی (Inner Makoran) در محدوده خطوط ارتفاعی قصرقند، سراوان، بمپور و کلات پاکستان، مکران خارجی (Outer Makoran) در محدوده خطوط ارتفاعی نیکشهر و بشاگرد، مکران ساحلی (Coastal Makoran) در محدوده خطوط ارتفاعی میناب، سیریک، جاسک، کنارک، چابهار، گواتر، گوادر و جیوانی پاکستان، و مکران فراساحلی (Offshore Makoran) در محدوده خطوط هم عمق فلات قاره‌ای سواحل ایران و پاکستان تقسیم‌بندی می‌شود.

رویکردهای کنونی به منطقه‌ی مکران

اشراف و تاکید مقام معظم رهبری بر جایگاه راهبردی دریا و اهمیت برنامه‌های راهبردی توسعه اقتدار ملی، سابقه‌ای بیش از سه‌ دهه دارد. ایشان در بیانات خود فقط دیدگاه اصلی مبتنی بر اهمیت و توسعه دریای عمان و سواحل مکران را بیان کرده‌اند و در مناسبت‌های مختلف، بر این نگاه راهبردی و کلان تاکید داشته‌اند و به‌طور شفاف، ضمن تاکید بر احیای نام اصیل مکران، بار دیگر ضرورت توسعه ظرفیت‌های مغفول‌مانده‌ی سواحل شمال دریای عمان را مطرح کرده‌اند.

در این خصوص می‌توان به موارد متعددی ازجمله: دیدار با مسئولان عقیدتى ـــ سیاسى و فرماندهان نداجا (۱۳۶۳)، بازدید از دانشگاه علوم دریایى امام‌خمینی(ره) (۱۳۶۳ و ۱۳۸۸)، دیدار فرماندهان و مسئولان نداجا و آجا (۱۳۶۸ و ۱۳۸۹)، بازدید از منطقه سوم نداجا (۱۳۸۱)، بازدید از ناوگان جنوب نداجا و دیدار با کارکنان نیروی دریایی ارتش و سپاه (۱۳۹۰)، دیدار فرماندهان و مسئولان نداجا (۱۳۹۱ و ۱۳۹۳) اشاره کرد. لذا، بر همین اساس، در سخنرانی‌ها، مصاحبه‌ها و نوشتار‌های مسئولان و مدیران ارشد کشوری و لشکری ازجمله رئیس‌جمهوری، معاون اول رئیس‌جمهوری و رئیس ستاد توسعه سواحل مکران، رئیس وقت مجلس شورای اسلامی، معاون وزیر راه و شهرسازی و مدیرعامل سازمان بنادر و دریانوردی، استاندار سیستان و بلوچستان، رئیس هیئت‌مدیره و مدیرعامل سازمان منطقه آزاد تجاری ـ صنعتی چابهار، فرمانده نیروی دریایی ارتش و وزیر دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح، مقامات و مسئولان وزارتخانه‌ها و همچنین بسیاری از اندیشمندان و صاحب‌نظران ازجمله رئیس انجمن ژئوپلیتیک ایران و رئیس اندیشکده توسعه سواحل مکران، و همچنین مسئولان و اعضای هیئت‌علمی مراکز دانشگاهی و موسسات پژوهشی کشور هیچ‌گاه از «دریای مکران» نام برده نشده است و دقیقا به «دریای عمان» و «سواحل مکران» اشاره کرده‌اند.

 «خلیج عمان»

از دیدگاه جغرافیای دریا‌ها، خلیج عمان (Gulf of Oman) بخشی از زیرناحیه‌ی شمال غربی ناحیه اقیانوسی هند ـــ آرام (Indo-Pacific) است که حاصل پیشروی آب اقیانوس هند به داخل خشکی جنوب غربی آسیاست که در حدود ۳۵ میلیون سال پیش، حرکات پوسته‌ی زمین مقدمه‌ای برای پیدایش آن شده است.

بر اساس تعریف سازمان بین‌المللی آب‌نگاری (IHO) و اداره آب‌نگاری بریتانیا (UKHO)، مرز‌های رسمی اقیانوس‌ها و دریا‌های جهان مورد توافق کشور‌ها قرار گرفت و به‌عنوان یک سند رسمی بین‌المللی در سال ۱۹۴۰ منتشر شد و در سال ۱۹۵۳ نسخه ویژه آن مورد تجدید نظر قرار گرفت.

بدین ترتیب، مرز شمال غربی خلیج عمان خطی است که رأس لیمه (۲۵ درجه و ۵۷ دقیقه شمالی) در ساحل شبه‌جزیره عربستان را به رأس‌الکوه (۲۵ درجه و ۴۸ دقیقه شمالی) در ساحل ایران متصل می‌کند و مرز جنوب غربی آن خطی است که رأس‌الحد (۲۲ درجه و ۳۲ دقیقه شمالی) در پیشرفته‌ترین برآمدگی جنوب شرقی شبه‌جزیره عربستان را به بندر جیوانی (۶۱ درجه و ۴۳ دقیقه شرقی) در ساحل پاکستان متصل می‌کند.

بر اساس این تعریف، مساحت آن ۱۸۱ هزار کیلومترمربع است، ولی در تعریف قدیمی که محدوده‌ای از تنگه هرمز تا بخش جنوبی شبه‌قاره هند موسوم به «دکن» (The Deccan Peninsula) را شامل می‌شد، مساحت آن ۹۰۳ هزار کیلومترمربع بوده است. کشورهای ایران (حدود ۶۴۰ کیلومتر نوار ساحلی) و پاکستان (حدود ۵۰ کیلومتر نوار ساحلی) در شمال خلیج عمان و کشورهای امارات متحده عربی (حدود ۵۰ کیلومتر نوار ساحلی) و عمان (حدود۷۵۰ کیلومتر نوار ساحلی) در جنوب آن قرار دارند؛ این خلیج از سمت غرب توسط تنگه هرمز به خلیج فارس و از سمت شرق و جنوب شرقی به دریای عرب و اقیانوس هند متصل می‌شود.

طول ساحل ایران در امتداد خلیج عمان، از خور ـــ خلیج گواتر در شرق (مرز با پاکستان) تا رأس‌الکوه در غرب (شرق استان هرمزگان) را پوشش می‌دهد. به‌طور کلی، خلیج عمان از شمال به سواحل ایران در محدوده دو استان سیستان و بلوچستان و شرق هرمزگان و استان بلوچستانِ پاکستان، از شرق به شبه‌جزیره هندوستان (دکن پاکستان)، از غرب به شبه‌جزیره عربستان و از جنوب به دریای عرب و اقیانوس هند محدود می‌شود. 

نام‌نگاری «دریای عمان» و «دریای مکران»

دریای عمان (Oman Sea) همان خلیج عمان است و به نظر می‌رسد هرچند به‌لحاظ جغرافیایی نام اشتباهی نیست، اما اشتباه مصطلحی بوده که در فرهنگ‌های لغت زبان‌های فارسی، عربی و انگلیسی رواج یافته است. بر اساس برخی از منابع تاریخی و در جغرافیای اسلامی، نام دریای عمان بیشتر رواج داشته است که در واقع شامل منطقه فعلی دریای عرب (Arabian Sea) نیز می‌شده است و گاهی به آن دریای (بحر) مکران و دریای (بحر) اخضر نیز می‌گفتند. یاقوت حموی مرز‌های دریایی بحر مکران را از شرق به بحر سند و از غرب به بحر کرمان و بحر فارس محدود کرده و قسمت جنوبی آن را بحر عمان نامیده است.

در بعضی اسناد و نقشه‌های تاریخی اروپایی و بعضی نوشته‌های عربی دریای عرب امروزی نیز دریای مکران بیان شده است. بنا بر گواهی منابع تاریخی، از روزگاران قدیم، این بخش از دریای پارس (شامل خلیج فارس و دریای عمان) همواره دریای مکران خوانده می‌شده است، هرچند که ظاهرا گاهی قسمت جنوبی آن را بحر عمان می‌نامیده‌اند. همچنین، بعضی منابع عربی و اسلامی، دریای ساحل مکران را با نام دریای مکران معرفی کرده‌اند که امروزه با نام دریای عرب نامیده می‌شود. در منابع تاریخی قدیمی‌تر، تمام پهنه این حوضه دریایی و دریای عرب فعلی را به نام‌های دریای مکران و بحر اخضر نامیده‌اند و در بعضی منابع اروپایی قدیم نیز، با نام دریای اریترا و دریای رومیروم و دریای هندوس از آن یاد کرده‌اند که گاهی به کل اقیانوس هند و پهنه‌های آبی مرتبط با آن نیز گفته می‌شده است.

گاهی اوقات، دریای مکران تمام آب‌های جنوب ایران و پاکستان فعلی قلمداد شده و دریای عمان نیز به سواحل عمان اطلاق شده است. بر اساس اسناد محدود مرتبط با گویش‌های محلی، بعضی از ساکنان ساحلی، از این منطقه به‌عنوان دریای سیستان و بلوچستان، دریای جنوب و دریای چابهار نیز یاد کرده‌اند. نام دریای مکران و دریای پارس تا اواخر قرن نوزدهم رایج بوده است، ولی به استناد مدارک تاریخی، در این زمان، انگلستان با هدف تسلط و حکمرانی بر شبه‌قاره هند، برنامه حضور فعال در آب‌های جنوب ایران را نیز مدنظر داشته است و به همین منظور، مسقط و سرزمین عمان را تحت سلطه خود در‌می‌آورد. از این زمان به بعد، دولت انگلیس نام عمان را بر دریای مکران و پارس جایگزین می‌کند.

 سخن آخر

طی چند سال اخیر، گروهی با معرفی و ترویج عنوان «دریای مکران» (Makran Sea) و نام‌گذاری اشتباه و غیرمستند این حوضه دریایی، مقالات و نوشتار‌هایی را هرچند بسیار محدود منتشر کرده‌اند و در سخنرانی‌ها و مصاحبه‌ها نیز بر بیان موضوعات غیرمستند و در مواردی حتی تحریف واژه‌ها، در واقع به‌نوعی ترویج نادرستی را از جغرافیای تاریخی منطقه رقم زده‌اند.

بر اساس جست‌وجوی فارسی و انگلیسی انجام‌شده با کلیدواژه‌های «خلیج عمان» (Gulf of Oman)، «دریای عمان» (Oman Sea, Sea of Oman) و «دریای مکران» (Makran Sea) در چندین پایگاه اطلاعات علمی، مشخص شد که در متن حدود ۴۰۰ هزار عنوان مقاله طی سه دهه اخیر، حدود ۴۳ درصد «خلیج عمان»، حدود ۵۶ درصد «دریای عمان» و کمتر از  یک درصد «دریای مکران» آمده است.

نکته جالب توجه این‌که متاسفانه، تعداد بسیار محدودی از مقالات و نوشتار‌های علمی با عنوان «دریای مکران» (Makran Sea) توسط چند نفر محدود از نویسندگان ایرانی منتشر شده است و تاکنون هیچ نویسنده‌ی غیرایرانی، به‌عللی مانند غیرمستندبودن و عدم تایید این نام از سوی سازمان‌های بین‌المللی و رسمی و یا احتمالا عدم پذیرش در داوری مقالات، مواردی را منتشر نکرده که در آن‌ها از «دریای مکران» استفاده شده باشد.

از طرفی، چاپ و انتشار چنین مقالاتی یک ایراد فنی و علمی خواهد داشت؛ چراکه در چنین مواردی بدیهی است سایر پژوهشگران و محققانی که با کلیدواژه‌های رایج و مورد تایید مناطق جغرافیایی و حوضه‌های دریایی در مستندات آرشیوی جست‌وجو می‌کنند، با تعداد بسیار اندک منابع مواجه خواهند شد و از طرفی این مقالات نیز در جست‌وجوی دیگران، بدون استناد می‌شوند و اعتبار علمی از آن‌ها ساقط می‌شود.

همچنین، در بعضی از مصاحبه‌ها و نوشتار‌های ارائه‌شده در جراید، مروّجان و مبلّغان استفاده از «دریای مکران» و جایگزینی آن با «خلیج (دریای) عمان»، برای اعتباربخشیدن به نظرهای شخصی خود، به بیانات امام‌خمینی(ره) و تاکید مقام معظم رهبری مبنی بر احیا و استفاده از نام اصیل و تاریخی دریای مکران، در راستای دفاع از هویت ایران و ایرانی استناد کرده‌اند.

در این ارتباط باید متذکر شد که بر اساس بررسی انجام‌گرفته (رجوع به دیدگاه‌های رهبری و دولت به منطقه مکران و همچنین پایگاه رسمی نشر اندیشه‌های بنیان‌گذار جمهوری اسلامی ایران)، هیچ‌گونه نوشتار، سخنرانی و بیاناتی از امام‌خمینی(ره) و مقام معظم رهبری در خصوص «دریای مکران» به ثبت نرسیده است و ایشان فقط به توسعه «سواحل مکران» و «دریای عمان» اشاره داشته‌اند.

از طرفی، اقدام به جایگزینی و ترویج واژه‌سازی غیرمستند و نام‌گذاری اشتباه که مورد تایید سازمان‌ها و قوانین بین‌المللی جغرافیای دریاها نباشد و صرفا با توجیه دفاع از ملیت ایران و قومیت ایرانی باشد، خارج از دیپلماسی بین‌المللی است؛ چراکه با چنین اقداماتی، مناسبات منطقه‌ای با کشور‌های هم‌جوار دچار آسیب می‌شود.

در نتیجه، تاکید می‌شود که علی‌رغم پیشینه تاریخی در دوره‌هایی از جغرافیای تاریخی حوضه‌های دریایی جنوب کشور، و با توجه به قوانین بین‌المللی دریانوردی و مرز‌های رسمی و مورد توافق کشور برای دریا‌های مشترک، در حال حاضر عنوان «دریای مکران» مورد تایید نیست و به رسمیت نیز شناخته نمی‌شود. به‌عبارت دیگر، «مکران» صرفا یک نام جغرافیایی ساحلی ـــ  دریایی مشترک ایران و پاکستان برای منطقه وسیع در سواحل «خلیج (دریای) عمان» است.

هم‌اکنون، به‌طور رسمی، در سازمان‌های بین‌المللی و رسمی وابسته به سازمان ملل (IMO, FAO) و سازمان‌ها و آژانس‌های بین‌المللی و بین‌الدول تخصصی (UKHO, IHO, NOAA, NASA) و حتی بیشتر منابع و نقشه‌های رسمی دریانوردی و اطلس‌های جغرافیایی ملی و بین‌المللی (World Atlas, National Geography Society) و یا دانشنامه‌ها و فرهنگ لغات (Oxford, Britannica, Wikipedia, Webster)، نام خلیج عمان (Gulf of Oman) درج شده است.

*پژوهشگران و اعضای هیئت علمی موسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور