با وجود گردش میلیارد دلاری صنعت گردشگری به عنوان صادرات نامرئی در دنیا و توسعه گردشگری دریایی در کشورهای دارای سواحل دریایی، سهم دریا در اقتصاد ایران، اندک و سهم توریسم دریایی در بین انواع صنایع این حوزه، بسیار ناچیز است. این در حالی است که موقعیت جغرافیایی و دسترسی دوسویه به دریا در شمال و جنوب، مزیت‌ها و ظرفیت‌های گسترده‌ای برای توسعه گردشگری دریایی و ساحلی ایجاد کرده اما امواج آرام دریای گردشگری ایران، بیانگر خواب‌آلودگی ماست.
به گزارش راد، صنعت گردشگری بین‌الملل طی سال‌های اخیر، به خاطر همه‌گیری کرونا، چالش‌های اقتصادی جهانی مانند تورم و قیمت انرژی، نسبت به قبل از دوران کووید ۱۹، با کاهش گردشگر مواجه شد؛ به‌گونه‌ای که در بازه زمانی ژانویه تا سپتامبر ۲۰۲۲، در مجموع، ۷۰۰ میلیون گردشگر بین‌المللی سفر کرده‌اند و تا پایان همین امسال، به حدود ۶۵ درصد، نسبت به قبل از کرونا می‌رسد.
با این وجود، آمار سازمان جهانی گردشگری (UNWTO)، در یک دهه پیش، بیانگر رکوردشکنی بیش از یک میلیارد گردشگر در سال ۲۰۱۲ با اجرای کمپین «یک میلیارد گردشگر، یک میلیارد فرصت» است؛ اتفاقی که ۱۰۰۰ میلیارد دلار یا پنج درصد تولید ناخالص داخلی (GDP) را نصیب کشورها کرد و ۲۵۰ میلیون شغل یا ۹ درصد کل مشاغل را به ارمغان آورد. در این مسیر، گردشگری دریایی نیز با رشد سالانه ۸ درصد در جهان به سوی توسعه حرکت می‌کند.
سهم گردشگری از تولید ناخالص داخلی در سال ۲۰۱۹ در ایران، قبل از همه‌گیری کرونا، حدود ۶.۶ درصد و درآمد ایران از گردشگری، طبق آمار بانک جهانی، در همین سال، حدود ۵ میلیارد دلار بوده، در حالی که سهم گردشگری در ترکیه در سال ۲۰۱۹، حدود ۱۱ درصد تولید ناخالص داخلی و درآمد آن، بیش از ۸ برابرِ ایران، یعنی ۴۱ میلیارد دلار بوده است.
- سهم گردشگری دریایی در ایران و جهان
طبق تعاریف بین‌المللی، گردشگری دریایی، آن دسته از فعالیت‌های تفریحی شامل سفر به دور از محل اقامت و به مکان یا محلی که به عنوان میزبان بر محیط زیست دریایی تمرکز دارد، تعریف شده است. به تعبیر دیگر، صنعت گردشگری دریایی که از آن به «کروز توریسم» نیز تعبیر می‌شود، انواع فعالیت‌های تفریحی و سرگرمی در مناطق ساحلی و توسط گردشگران است که تامین زیرساخت‌ها، ایجاد امنیت و بازاریابی، برای تحقق این موضوع از الزامات آن به شمار می‌رود.
هرچند گردشگری دریایی ماهیتا با گردشگری ساحلی متفاوت است اما در مجموع، صنعت گردشگری و دریایی، فعالیت‌هایی مانند قایق‌سواری تفریحی، گردشگاه‌های ساحلی، غواصی، ورزش‌های آبی، کشتی‌های کروز و گردشگری، آکواریوم و ماهیگیری تفریحی، جنگل‌های اکوسیستم‌های آبی‌گیاهی، حیات وحش پارک‌های دریایی، رستوران‌های ثابت و سیار با غذاهای دریایی، فروش کالاها، محصولات و خدمات در کارگاه‌های صنایع دریایی، فستیوال‌ها و مسابقات دریایی، موزه‌های دریایی و… را شامل می‌شود.
گردشگری دریایی از پردرآمدترین بخش‌های گردشگری جهان محسوب می‌شود. در سال ۲۰۱۲، تعداد ۱۶ میلیون نفر در جهان سفر دریایی داشته‌اند و ۳۸ کشور بیش از یک میلیون توریست دریایی جذب کرده‌اند. در همین سال، فرانسه، اسپانیا و یونان در اروپا، بیشترین سهم جذب گردشگر دریایی را داشته‌اند و استرالیا، به دلیل تنوع زیست دریایی در سواحل و کشورهای آمریکای مرکزی، به دلیل آب‌وهوای مساعد و استفاده از لوکس‌ترین کشتی‌های مسافربری، جزء پیشتازان توریسم دریایی هستند.
هرچند گردشگری دریایی در ایران، به دلیل قابلیت‌ها، یک فرصت بالقوه در توسعه پایدار است اما با وجود ظرفیت‌های موجود و اهمیت توریسم دریایی در اقتصاد دریامحور، این صنعت در کشور ما، هنوز در دوران طفولیت خود به سر می‌برد. برخی از مزایا و پتانسیل‌های اقتصاد دریامحور در ایران عبارتند از:
- ایران، در بین ۱۸۲ کشور مستقل و مشرف به دریا و اقیانوس در دنیا، رتبه ۴۰ را داراست. بنابراین نسبت به حداقل ۱۴۰ کشور دیگر، پتانسیل‌های بالقوه‌ای برای گردشگری در این حوزه دارد.
- کشور ما از نوار ساحلی به طول تقریبی ۵۸۰۰ کیلومتر در شمال و جنوب برخوردار است که ۴۰ درصد مرزهای کشور را تشکیل می‌دهند. سهم ۴۰ درصدی نوار ساحلی، ظرفیت ویژه‌ای برای گردشگری دریایی فراهم می‌سازد.
- هفت استان گیلان، مازندران، گلستان، بوشهر، خوزستان، هرمزگان و سیستان و بلوچستان دارای همجوار دریایی هستند. بنابراین بنادر و جزایر کشور، با جاذبههای توریستی فراوان و بکر قادرند سالانه میلیون‌ها گردشگر را به ایران جذب کنند.
با این همه، هرچند سهم دریا از تولید ناخالص داخلی در برخی کشورهای ساحلی تا ۵۰ درصد می‌رسد اما این رقم در ایران، فقط دو درصد است. بدیهی است با این وضعیت، گردشگری دریایی حتی با وجود رشد دوباره توریسم در دوران پساکرونا، از مغفول‌ترین صنایع دریایی در ایران است. به گفته کارشناسان، گردشگری دریایی و ساحلی در کشور، به معنای حرفه‌ای و تخصصی وجود ندارد و اغلب به حضور مردم علاقه‌مند به دریا از شهرهای مختلف کشور در کنار نوار ساحلی، خلاصه شده است. این، مهم‌ترین جلوه گردشگری دریایی و ساحلی در ایران است.
- شاخص‌های آماری گردشگری دریایی
نکته قابل توجه درباره سهم گردشگری دریایی در اقتصاد ایران، فقدان آمارهای دقیق در حوزه گردشگری دریایی است. هرچند در سال‌های اخیر شاخص‌هایی ارزیابی وضعیت گردشگری دریایی و ساحلی، توسط کارگروه مطالعات و برنامه‌ریزی ستاد توسعه فناوری و صنایع دانش‌بنیان دریایی به همت معاونت علمی فناوری ریاست جمهوری، شناسایی و معرفی‌شده اما همچنان سهم گردشگری دریایی در ایران، چندان دقیق نیست. بر اساس آمارنامه دریایی ایران (۱۳۹۵)، شاخص‌های آماری موجود در گردشگری دریایی عبارتند از:
- تعداد گردشگران ورودی به کشور به تفکیک مرزهای دریایی و استان
- تعداد گردشگران خروجی از کشور به تفکیک مرزهای دریایی و استان
این آمارنامه نشان می‌دهد آمار گردشگران ورودی به مرزهای دریایی طی سال‌های ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۴ در ۲۹ بندرگاه کشور (بنادر و جزایر)، کمتر از ۹۰ هزار نفر و آمار گردشگران خروجی از مرزهای دریایی، کمی بیش از ۶۰۰ هزار نفر بوده است. استناد به این آمار نیز بیانگر این نکته است که حال و روز گردشگری دریایی در ایران، همانند وضعیت اقتصادی کشور مساعد نیست. هرچند این نکته مهم را باید مدنظر قرار داد که آمارهای سازمان بنادر و دریانوردی درباره سفرهای دریایی نیز نمی‌تواند کاملا مصداق گردشگری دریایی باشد، زیرا برخی سفرها با هدف گردشگری انجام نمی‌شود.
- پاشنه‌های آشیل سه‌گانه
نبود زیرساخت‌های مناسب، از مهم‌ترین و اولین دلایل عدم توسعه توریسم دریایی ایران است. اسکله‌ها، تاسیسات گردشگری، صنایع ساحلی و فراساحلی، دهکده‌های دریایی، بنادر گردشگری، جزایر مصنوعی، کشتی‌های کروز، موزه‌های دریایی، هتل‌های دریایی و ژئوپارک‌های دریایی، از جمله زیرساخت‌های این حوزه هستند که توسعه آن، تا نقطه مطلوب فاصله دارد. نگاهی به ضعف زیرساخت‌های موجود مانند فقدان کشتی‌های کروز و گردشگری، نشان می‌دهد در ایران، بیشتر گردشگری ساحلی رونق دارد تا دریایی. وجود پلاژها، اسکله‌های مسافری و کلوپ های دریایی در شمال و نیز قشم، کیش و چابهار موید این ادعاست.
غفلت از گردشگری دریایی در حوزه زیرساختی، در حالی است که در اسناد مختلف بالادستی بر این موضوع تاکید شده است. در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس در فروردین‌ماه ۱۳۹۷، با موضوع «نقش و جایگاه صنایع دریایی در اقتصاد ایران»، با نگاهی به احکام قانون برنامه ششم توسعه و راهکارهای اجرایی دستیابی به اهداف صنایع دریایی آمده: «سواحل طولانی در شمال و جنوب کشور و همچنین جزایر متعدد بر اهمیت این موضوع در جمهوری اسلامی ایران می‌افزاید. تنظیم و تدوین مناسب قوانین مرتبط با این حوزه، می‌تواند عامل موثری در تسریع رشد این بخش باشد تا در آینده نزدیک، شاهد بهره‌برداری بهتر از این بخش باشیم. بر این اساس، ضروری است صنایع مرتبط مانند ساخت اسکله و انواع شناورهای تفریحی و مسافربری، توسعه قابل توجهی یابند.»
نکته قابل توجه دیگر درباره غفلت از اقتصاد دریامحور در حوزه زیرساخت توریسم دریایی، به فعالیت‌های گسترده کشورهای همجوار از سال‌های گذشته تا کنون برمی‌گردد. ساخت و تجهیز سواحل برای ایجاد سایت گردشگری و جذب توریست در ترکمنستان از سال ۲۰۰۷، احداث سایت‌های متعدد گردشگری و ایجاد بزرگترین قطب گردشگری ورزش ساحلی در سواحل جنوبی خلیج فارس برای جذب گردشگران توسط امارات و نیز تامین زیرساخت‌های گردشگری از سوی قطر، بحرین و کویت، تنها بخشی از اقدامات کشورهای همسایه در حوزه توریسم دریایی است.
علاوه بر زیرساخت‌ها، ضعف مشهود در بازاریابی و تبلیغات گردشگری دریایی و نیز تشریح جاذبههای توریستی و اهمیت این صنعت نیز مدنظر قرار نگرفته و اخبار، مقالات، سخنرانی‌ها و حتی تصاویر جذاب گردشگری، بیشتر بر اماکن تاریخی و جاذبههای توریستی جاده‌ای به‌ویژه اماکن تفریحی، تاریخی و فرهنگی متمرکز است.
اینها در حالی است که جزایر هرمز و قشم با آثار تاریخی متعدد، سواحل دریای خزر با یادگارهای تمدنی چند هزار ساله و لنچ‌های ماهیگیری و موسیقی محلی در خلیج فارس با اماکن تفریحی جذاب، قدرت جذب گردشگران داخلی و به‌ویژه بین‌المللی بسیاری را داراست. در این میان، صنعت گردشگری ورزشی که امارات و بحرین، بهترین نمونه‌های استفاده از آن در خلیج فارس هستند، با احداث مجتمع‌های بزرگ آب‌درمانی و ورزش‌های آبی مانند جت‌اسکی، ساحل‌سازی شنا و… در ایران نیز میسر است.
امنیت و ایمنی در حوزه توریسم دریایی، سومین مقوله مهم در کنار زیرساخت و بازاریابی است. یکی از عواملی که سبب توسعه پایدار گردشگری شده، امنیت و احساس آن نزد گردشگران است. گردشگری ساحلی در ایران با توجه به موقعیت جغرافیایی و وجود دریای خزر، خلیج فارس و دریای عمان، با رعایت متغیر‌های فرهنگی و پرهیز از دامن زدن به حساسیت‌ها در این حوزه خصوصا برای گردشگران خارجی، پتانسیل مناسبی برای ارتقای صنعت گردشگری است اما چندان به آن توجه نشده است.
نتایج یک تحقیق با موضوع «بررسی نقش امنیت در مجموعه‌های گردشگری ساحلی» با مطالعه موردی بین گردشگران رامسر در سال ۱۳۹۶ نشان می‌دهد امنیت در جذب توریست در مجموعه‌های گردشگری ساحلی تاثیر گذار است. در این رابطه، اجرای بهینه طرح سالم‌سازی دریا با هدف کاهش تلفات هنگام شنا در آب‌های ساحلی، یکی از چالش‌های امنیت دریا برای گردشگران است.
بررسی مولفه‌های سه‌گانه زیرساخت، بازاریابی و امنیت در حوزه گردشگری دریایی نشان می‌دهد تغییر نگرش سیاستگذاران و مجریان حوزه دریایی، درباره سهم گردشگری در اقتصاد دریامحور، با توجه به پتانسیل‌های موجود ضروری است. علی‌رغم اقدامات انجام‌شده طی سال‌های اخیر اما پاشنه‌های آشیل یادشده و وضعیت کنونی، نشانه‌های امیدبخشی از آینده جذب گردشگر به‌ویژه توریست خارجی و تاثیر گردشگری دریایی بر ایجاد اشتغال، ارزآوری و سایر شاخص‌های توسعه اقتصادی کشور ترسیم نمی‌کند.
