دانیال قادری*
با توجه به وجود سواحل متعدد در شمال و جنوب کشور و همچنین برخورداری از حجم بالای آب‌های حاکمیتی در کشور ایران، همواره این پتانسیل و فرصت در ابعاد مختلف مهیا می‌باشد که توسعه و پیشرفت اقتصادی کشور چه به شکل مستقیم و غیر‌مستقیم از این نواحی ارزشمند صورت گیرد.
همانطور که از چند سال گذشته، توجه و استفاده از محیط‌های دریایی در برنامه و دستورکار نهادهای بالادستی کشور قرارگرفته، به طوری که امروزه نشانه‌هایی از این رویکرد در مناطق دریایی نمایان است، در دیگر بخش‌های جامعه نیز شاهد پیشرفت‌هایی در زمینه معرفی و آگاه‌سازی جامعه هستیم، هرچند که این پیشرفت‌ها برای تحقق بخشیدن کامل برنامه‌ها و اهداف کافی نیست، اما دارای رشد امیدوارکننده‌ای است به نحوی که در صورت استمرار می‌توان در آینده شاهد تغییرات مثبت و کارآمد آن باشیم.
یکی از نیازها در زمینه‌ی معرفی و آگاه‌سازی جامعه پیرامون مباحث دریایی، ترویج و گسترش بخشیدن دانش و علم علوم دریایی و دیگر علوم مرتبط با دریا می‌باشد. در سطح تحصیلات دانشگاهی خوشبختانه رشته‌های تخصصی در تمامی ابعاد علوم دریایی تعریف شده و در حال حاضر در دانشگاه‌های متعددی تدریس می‌شود. در سطح تحصیلات متوسطه و ابتدایی که در برگیرنده‌ی تعداد دانش‌آموزان بسیار زیادی در سطح جامعه است؛ در چند سال اخیر شاهد رشد المان‌ها و عناصر دریایی در دروس و کتب این مقاطع تحصیلی هستیم. بی شک افزایش و ترویج اینگونه المان‌ها و عناصر مرتبط با دریا و مفاهیم دریایی، می‌تواند موجب تاثیر شگرف بر افزایش شناخت و آگاهی جامعه و سپس رشد و توسعه‌ی این بخش از پتانسیل کشور، گردد.
با بررسی‌های صورت گرفته؛ در مقطع تحصیلی ابتدایی شاهد رشد مطلوب المان‌ها و عناصر دریایی هستیم، به نحوی که در میان کتب کلاس اول موضوعاتی از قبیل آب، دریا، آلودگی دریا و خلیج فارس در درس‌های علوم، فارسی و ریاضی مطرح شده است. در کتب کلاس دوم نیز، المان‌هایی همچون، کشتی و آبزیان دریایی، در کتب کلاس سوم؛ دریاهای شمال و جنوب ایران و حتی غواصی نیز افزوده شده است. در کتب کلاس چهارم؛ میزان کمتری از این المان‌ها مورد استفاده قرارگرفته که می‌تواند در آینده بخش بیشتری را به خود اختصاص دهد. همچنین در کتب کلاس پنجم و ششم نیز، مباحث ارزشمندی همچون؛ منابع آب، حمل و نقل دریایی و دریاهایی ایران در کتاب مطالعات اجتماعی تشریح شده است.
در مقطع تحصیلی هفتم نیز، همچون کتب دوره‌ی ابتدایی، از المان‌ها و عناصر دریایی به خوبی استفاده شده است، البته شاید این نیاز وجود داشته باشد که در سال‌های بعد بخش‌های بیشتری از کتب این دوره با این المان‌ها همراه شود.
در مقطع تحصیلی هشتم، کتاب مطالعات اجتماعی به شکل مطلوبی به مباحث دریایی و المان‌های دریایی پرداخته اما شاید به توان گفت جای خالی این مفاهیم در کتاب‌هایی مثل علوم تجربی و فارسی این مقطع احساس می‌شود.
در مقطع تحصیلی نهم، مفاهیم دریایی خلاصه می‌شود به چند عکس و تصویر دریایی مثل؛ کشتی، سکو نفتی و دریا، و جا برای پرداختن بیشتر به این المان‌ها و مفاهیم وجود دارد.
از مقطع تحصیلی دهم که عمدتاً به سه شاخه‌ی ریاضی، تجربی و انسانی تقسیم می‌شود، شاهد المان‌های مهمی در ارتباط با مباحثی مثل؛ شیمی دریا، حمل و نقل دریایی، گره دریایی، مایل دریایی، حرکت زیردریایی‌ها، کشتیرانی و حتی بویه‌های شناور اقیانوس‌شناسی هستیم. همچنین درس‌هایی پیرامون تنگه‌ی هرمز، دریاچه‌ی ارومیه و دریانوردی هرچند کوتاه، وجود دارد.
در مقطع تحصیلی یازدهم، نیز شاهد المان‌های دریایی در کتب درسی این مقطع هستیم و حتی اشاره‌هایی به جزایر مهم ایرانی همچون جزیره‌ی بوموسی شده است. البته انتظار می‌رفت با وجود کتاب درسی زمین‌شناسی که مشترک بین شاخه‌ی ریاضی و تجربی است، بیش از این‌ها به مفاهیم و المان‌های دریایی پرداخته می‌شد. نکته‌ی مهم و امیدوارکننده وجود المان‌های متعدد و ارزشمندی از قبیل، تصاویر بنادر، ساخت جزایر مصنوعی، نواحی ساحلی، فرسایش در ساحل، حفاظت از سواحل، حمل و نقل دریایی، ناوگان دریایی، خلیج فارس و حتی حقوق دریا، می‌باشد، البته لازم به ذکر است که این المان‌ها و مباحث مهم و ارزشمند، در کتاب جغرافیا ویژه‌ی شاخه‌ی انسانی قرار دارد و با توجه به این که دانش‌آموزان این شاخه طبیعتاً کمتر به سمت رشته‌های دریایی در مقطع تحصیلی دانشگاهی هدایت می‌شوند، شاید به توان گفت، اگر این مباحث در کتب ویژه‌ی رشته‌ی ریاضی و تجربی متمرکز می‌شد، کارآمدتر می‌شدند.
در مقطع تحصیلی دوازدهم به عنوان مقطع تحصیلی پیش از دانشگاه، استفاده از المان‌ها و مباحث دریایی در سطح کمتری مورد استفاده قرارگرفته است و همچون مقطع تحصیلی یازدهم بشتر مباحت و المان‌های دریایی متمرکز در کتاب جغرافیا ویژه‌ی شاخه‌ی انسانی است.
هنگامی که وجود مباحث، المان‌ها و عناصر دریایی در کتب درسی را نسبت به چهار یا پنج سال گذشته مقایسه می‌کنیم، شاهد رشد مطلوب این موارد در کتب درسی هستیم، همانطور که اشاره شد، با این که در بعضی از مقاطع تحصیلی شاید لازم بود به شکل هدفمندتری از این المان‌ها استفاده می‌شد، اما با این حال کتب دانش‌آموزان به شکل پررنگی رنگ و بوی دریایی گرفته است. البته این نکته را باید ذکر کرد که در تمامی کتب درسی، جای خالی بعضی از مباحث مهمی از قبیل صنعت کشتی‌سازی و یا انرژی‌های تجدیدپذیر دریایی به شدت احساس می‌شود.
تدوین و انتشار کتب درسی خود دارای مطالعات و بررسی‌های کارشناسانه مسئولین امر می‌باشد، اما به نظر می‌رسد، پس از این که موضوع گسترش و ترویج المان‌ها و عناصر دریایی در کتب درسی پایه، امروزه در حد مطلوبی به وقوع پیوسته، گام بعدی مسئولین جامعه دریایی همچون ستاد توسعه فناوری و صنایع دانش بنیان دریایی کشور و سازمان بنادر و دریانوردی این می‌باشد که در تلاش باشند با همکاری دفتر تألیف کتب درسی وزارت آموزش و پرورش، عنوان کتاب ویژه‌ای مخصوص دریا و مباحث دریایی، حداقل در یکی از مقاطع تحصیلی متوسطه را به کتب دانش‌آموزان اضافه کنند.
