صید و آبزی پروری در قرن بیست و یکم نقش فزاینده ای در تامین امنیت غذایی جهان پیدا کرده است. افزایش این سهم در گرو تغییرات و دگرگونی در سیاست ها، مدیریت، نوآوری و سرمایه گذاری بیشتر برای دستیابی به پایداری عادلانه صید و آبزی پروری در جهان است.
تولید جهانی آبزیان در سال 2020 معادل 178 میلیون تن بود که یک کاهش جزئی نسبت به تولید 179 میلیون تن سال 2018 نشان می دهد.
جدول شماره1 صید و آبزی پروری جهانی؛ تولید ، مصرف و تجارت
شکل شماره 1 صید و آبزی پروری جهانی؛ تولید ، مصرف و تجارت
سهم صید 90 میلیون تن (51 %) و آبزی پروری 88 میلیون تن (49 %) بوده است. از کل این تولید 112 میلیون تن در دریا (70 % صید و صیادی و 30 % آبزی پروری دریایی) برداشت شده و 64 میلیون تن دیگر که 37 % کل تولید می شود از طریق صید و آبزی پروری در آبهای داخلی به دست آمده است که در این میان سهم آبزی پروری 83 % و سهم صید از آب های داخلی 17 % بوده است.
برآورد اولیه ارزش فروش جهانی این تولیدات 406 میلیارد دلار است که 141 میلیارد دلار برای صید و 265 میلیارد دلار ارزش تولیدات آبزی پروری می باشد. علاوه بر این 36 میلیون تن (وزن تر) گیاهان دریایی در سال 2020 تولید شده که 97 % آن از طریق آبزی پروری در دریا حاصل گردیده است.
لازم به ذکر است که بیش از 157 میلیون تن (89 % از کل تولید) به مصرف مستقیم انسانی می رسد و باقیمانده عمدتاً برای تولید روغن و پودر ماهی مورد استفاده قرار می گیرد.
شکل شماره 2 صید و آبزی پروری جهانی؛ استفاده و مصرف ظاهری
مصرف ظاهری آبزیان در سطح جهان به طور متوسط سالیانه با 3 % رشد از سال 1961 تا 2019 همراه بوده است که یک نرخ تقریباً دو برابر رشد سالانه جمعیت جهان (1/6 درصد) در مدت مشابه را نشان می دهد. سرانه مصرف آبزیان دنیا با رشد سالیانه 1/4 درصدی از 9 کیلوگرم وزن زنده در سال 1961 به 20/5 کیلوگرم در سال 2019 رسیده است. داده های اولیه برای سال 2020 به اندکی کاهش (20/2 کیلوگرم) اشاره دارد. تولیدات حاصل از آبزی پروری 56 % سهم مصرف مستقیم انسانی (از 89 % کل) را داشته و در دهه های اخیر مصرف سرانه جهانی آبزیان به شدت تحت تاثیر افزایش عرضه، تغییر ترجیحات مصرف کننده، پیشرفت های تکنولوژی و خصوصاً رشد درآمد خانوارها قرار داشته است.
آبزیان از جمله پر معامله ترین کالاهای غذایی در جهان هستند. صادرات جهانی محصولات آبزی در سال 2020 بدون احتساب گیاهان دریایی 60 میلیون تن وزن زنده به ارزش 151 میلیارد دلار بود که 8/4 % از نظر ارزش و 10/5 % از نظر مقدار از رکورد 67 میلیون تنی به ارزش 165 میلیارد دلار ثبت شده در سال 2018 کاهش نشان می دهد. به طور کلی از سال 1976 تا 2020 ارزش جهانی صادرات محصولات شیلاتی (به جز گیاهان دریایی) با نرخ متوسط سالانه 6/9 درصدی به صورت اسمی و 3/9 درصدی واقعی (تعدیل شده با احتساب تورم) رشد داشته است. از نظر مقداری نیز رشد سالیانه در همین دوره 2/9 % بوده است.
در دوره 1990-2020 کل تولیدات آبزی پروری جهانی با رشد سالیانه 6/9 درصدی افزایش داشته است. البته رشد سالیانه 9/5 درصدی طی دهه 1990 تا 2000 به 4/6 درصد در دوره ده ساله 2010-2020 کاهش یافته و این رشد سالیانه طی سالهای اخیر (2015-2020) به 3/3 % کاهش داشته است. از سوی دیگر در کنار این کاهش رشد سالیانه، افزایش مطلق تولید مستمر آبزی پروری جهانی طی سه دهه بسیار اهمیت دارد که جزئیات آن در جدول 2 نشان داده شده است.
جدول شماره 2 رشد تولید جهانی آبزی پروری
در تمام این سال ها آسیا در تولیدات آبزی پروری برتری مطلق داشته و 91/6 % کل تولیدات آبزیان پرورشی (با احتساب گیاهان دریایی) مربوط به کشورهای آسیایی بوده است؛ البته تفاوت های فراوانی در خصوص میزان توسعه آبزی پروری در میان کشورهای قاره آسیا وجود دارد.
بر اساس طبقه بندی سطوح درآمدی کشورها با استفاده از اطلاعات بانک جهانی، طی دوره 1990 تا 2020 شاهد توسعه سریع آبزی پروری در 57 کشور با درآمد متوسط پایین و 53 کشور با سطح درآمد متوسط بالا بوده ایم.
در سال 2020 آبزی پروری سهم 61/7 درصدی کل تولید در میان کشورهای با درآمد متوسط رو به بالا با 2/76 میلیارد نفر جمعیت داشته است در حالی که این سهم در سال 1990 تنها 19/8 % بود.
همچنین سهم آبزی پروری در کشورهای با درآمد متوسط پایین با 3/13 میلیارد نفر جمعیت از 14/7 % سال 1990 به 49/2 % در سال 2020 ارتقا پیدا کرده است که نشان دهنده توسعه نقش آبزی پروری در این کشورهاست.
همین اطلاعات نشان می دهد که در 67 کشور پر درآمد با 1/32 میلیارد نفر جمعیت اگرچه تولید آبزی پروری دو برابر شده و در طی سال های 1990 تا 2020 از 3/1 به 6/8 میلیون تن رسیده اما سهم این کشورها در کل تولید سال 2020 تنها 23 % بوده است (در مقایسه با سهم 7/6 درصدی سال 1990) و در عین حال سهم این کشورها از کل صید نیز 40/1 % کاهش یافته و از 38/1 به 22/8 میلیون تن رسیده است.
داده های بانک جهانی گزارش می دهد که در 26 کشور کم درآمد با 0/86 میلیارد جمعیت (عمدتاً در جنوب صحرای آفریقا)، توسعه آبزی پروری پیشرفت محدودتری داشته و از 3/7 % سهم از کل تولیدات به 8 % در سال 2020 رسیده است اما در هر حال نسبت به رشد آن با 67 کشور پر درآمد مطابقت دارد. یعنی آبزی پروری در توسعه تمام جوامع کشورهای کم درآمد تا پر درآمد و خصوصاً کشورهای با درآمد متوسط (رو به پایین و رو به بالا) نقش مثبتی ایفا نموده است.
شکل شماره 3 مقایسه رشد صید و آبزی پروری بر اساس سطح درآمد کشورها(به استثنای گیاهان آبزی)
1990-2020
روش پرورش ماهی در قفس و تا حدی پن کالچر در تولیدات آبزی پروری استفاده می شود اما در کشورهای مختلف شرایط متفاوت است. داده های جهانی در مورد این دو روش پرورش در دسترس نیست. جدول شماره 3 اطلاعات کشت و پرورش در قفس در برخی کشورهای منتخب را در مقایسه با کل آبزی پروری آن کشورها نشان می دهد.
جدول شماره 3 سهم پرورش در قفس نسبت به کل آبزی پروری در کشورهای منتخب
سیاست های ملی و محلی در این میان متفاوت است و عمدتاً استفاده از آب های آزاد برای پرورش ماهی در قفس یا پن های کوچک رویکرد کارآمدی برای افزایش تولیدات آبزی پروری را به همراه داشته است.
در فیلی پین و اندونزی پرورش ماهی در پن یا قفس در رودخانه ها، دریاچه ها و دریاها در حال انجام است اما در سال های اخیر کمپین هایی به راه افتاده است که کشت قفس در برخی از آبها کاهش یابد. در چین یکی از هدفگذاری های سیزدهمین برنامه پنجساله کشور (2016-2020) با تمرکز پرورش “سبز” و حفظ محیط زیست مطرح شد و طی آن آبزی پروری با محدودیت هایی مواجه شد. در برخی استان ها محدودیت هایی برای پرورش قفس در آب های داخلی وضع شد که به کاهش تولید منجر گردید.
شکل شماره 4 کاهش مقیاس آبزی پروری قفس در آب های داخلی چین در سالهای اخیر
روش مهم دیگر آبزی پروری پرورش آبزیان در دریا و سواحل است که در سال 2020، 33/1 میلیون تن از کل تولید 88 میلیون تنی حاصل از آبزی پروری جهان را به خود اختصاص داده است. البته با توجه به آن که 97% تولید گیاهان دریایی (35 میلیون تن) تماما در دریا یا سواحل پرورش می یابد مقدار کل تولیدات دریایی و نواحی ساحلی 68/1 میلیون تن می شود. لازم به ذکر است که تقریباً کل سخت پوستان از طریق آبزی پروری ساحلی حاصل گردیده است.
گونه های آبزیان پرورشی
به لطف طیف وسیعی از شرایط مطلوب که در پناه آن، انواع متنوعی از گونه های آبزی و هیبرید های آن پرورش داده می شوند روش های آبزی پروری در آب های شیرین، دریاها، آب های لب شور یا دریاچه های آب شور و شیرین داخلی تنوع و تکامل یافته و گونه های متعددی در حال پرورش است.
آخرین آمارهای فائو در طی یک دوره 71 ساله (1950-2020) نشان می دهد که 652 نوع آبزی که از نظر فنی به عنوان اقلام گونه (species item) شناخته می شوند در سراسر جهان پرورش می یابند. در سال 2020 این تعداد 622 گونه گزارش شده بود. این آبزیان شامل 494 گونه مشخص، 7 ماهی هیبرید، 94 گروه گونه شناسایی شده در سطح جنس و 57 گروه شناسایی شده تحت عنوان خانواده آبزیان می باشد.
آن 494 گونه مشخص شامل 313 گونه ماهی (در 186 جنس) 88 گونه نرم تن، 49 گونه سخت پوستان، 31 گونه جلبک، 2 گونه سیانوباکتر، 6 گونه بی مهرگان دریایی، 3 گونه از دوزیستان و 2 گونه لاک پشت آبزی (از خزندگان) است.
با وجود تنوع زیاد گونه های آبزیان پرورشی، تنها تعداد کمی از آنها گونه های غالب آبزی پروری هستند.
جدول شماره 4 تولید جهانی گونه های عمده آبزی پروری
ماهی کپور علفخوار در سال 2020 با 5/8 میلیون تن 11/8 % کل تولید در آب های داخلی را به خود اختصاص داده است. در رتبه های بعدی کپور نقره ای (4/9 میلیون تن ) تیلاپیای نیل 4/4 میلیون تن، کپور معمولی 4/2 میلیون تن، کپور هندی 3/5 میلیون تن و کپور سرگنده 3/2 میلیون تن قرار دارند و به ترتیب 10 ، 9 ، 8/6 ، 7/2 و 6/5 درصد کل تولید آبزی پروری در آب های داخلی را به خود اختصاص داده اند.
مجموع تولید انواع ماهی کپور در سال 2020 حدود 21/6 میلیون تن بوده است که نسبت به تولید سال 2000 که 10/5 میلیون تن بوده رشدی بیش از دو برابر داشته است. این در حالی است که کل تولیدات آبزی پروری در آب های داخلی از 18/1 میلیون تن در سال 2000 به 49/2 میلیون تن در سال 2020 رسیده و این نشان می دهد که سهم کپورماهیان از 58 % به 44 % کاهش یافته است.
بالعکس تیلاپیا با رشدی حیرت انگیز در همین مدت از یک میلیون تن به 4/9 میلیون تن افزایش یافته است. این بدان معنی است که سهم 5/5 درصدی تیلاپیای نیل به 10 % رسیده و دو برابر شده است.
در بخش آبزیان پرورشی آب های ساحلی و دریایی ماهی سالمون آتلانتیک به تنهایی 32/6 % سهم تولیدات این بخش را با 2/7 میلیون تن به خود اختصاص داده است. خامه ماهی (milk fish) با 1/2 میلیون تن و سهم 14 % از تولید در رتبه دوم است. ماهیان خانواده کفال، گونه هایی از ماهی سی بریم و سی بس اروپایی، سی بس آسیایی (باراموندی) سی بس ژاپنی، قزل آلا دیگر گونه های ماهی پرورشی این دسته از آبزی پروری هستند. مجموع تولیدات این بخش از 2/6 میلیون تن در سال 2000 به 8/3 میلیون در سال 2020 افزایش یافته و تولید ماهی باراموندی نیز از 18 به 106 هزار تن رسیده است.
تولید سخت پوستان در سال 2020، 11/2 میلیون تن بوده که 51 % آن (5/8 میلیون تن) سهم میگوی سفید غربی یا همان وانامی است. میگوی ببری سیاه (مونودون) 731 هزار تن ( 6/4 % کل) و میگوی آب شیرین (روزنبرگی) 294 تن یا 2/6 % کل سخت پوستان را تشکیل داده و مابقی که حدود 40 % سایر سخت پوستان است به انواع خرچنگ اختصاص دارد. نکته مهم این است که کل تولیدات سخت پوستان از 1/7 میلیون تن در سال 2000 به 11/2 میلیون تن در سال 2020 رسیده است که رشدی 6/5 برابری را نشان می دهد.
مجموع تولید نرم تنان نیز در سال 2020 با رشدی 1/8 برابری نسبت به سال 2000، 17/7 میلیون تن رسیده است.
سهم سایر انواع آبزیان دریایی پرورشی حدود 1/1 میلیون تن در سال 2020 بوده است.
منبع:
FAO. 2022. The State of World Fisheries and Aquaculture 2022. Towards Blue Transformation. Rome, FAO. https://doi.org/10.4060/cc0461en
- ترجمه و تلخیص: علی اکبر خدایی دبیر اتحادیه تولید و تجارت آبزیان ایران
تعداد بازدید:
۰
لینک کوتاه: کپی کن!