مجید وقاری*
مقدمه
دولت‌های روسیه و آمریکا هریک جداگانه تلاش می‌کنند با ایجاد همگرایی‌های منطقه‌ای طرح اقتصادی و ترانزیتی یک جاده –یک کمربند چین را متوقف و یا اجرای آن را کند نمایند. در همین راستا دولت روسیه به دنبال ایجاد تشکل اورآسیا بعلاوه هند است و در همان حال، آمریکا نیز به دنبال استفاده از محوریت ژاپن، استرالیا و هند برای توسعه همکاری‌های منطقه‌ای برای مهار چین است. البته دولت دونالد ترامپ طرح هند-پاسفیک را جایگزین آسیا –پاسفیک کرده است تا موقعیت منطقه‌ای هند را در برابر چین ارتقا دهد.
جایگاه هند در سیاست منطقه‌ای مسکو و واشنگتن
نقطه اشتراک طرح‌های روسیه و آمریکا برای مهار نفوذ چین، استفاده از مزیت‌های اقتصادی هند است و این کشور در هر دو طرح حضور دارد. این در حالی است که هندوستان نیز به عنوان کشور مهم منطقه در تلاش برای همگرایی میان کشور‌های حوزه اقیانوس هند به غیر از پاکستان است تا در برابر طرح‌های اقتصادی چین ایستادگی کند. این موضوع از چند جهت برای دولت دهلی نو مهم است:
اول آنکه هندوستان، چین را رقیب سرسخت و اتمی خود می‌داند و تحمل کشور قدرتمندی همچون چین را در همسایگی خود ندارد.
دوم آنکه دولت نارندرا مودی نخست وزیر هندوستان خود را ملی گراتر از چین می‌داند و براین باور است که هند از توان و ظرفیت‌های لازم داخلی، منطقه‌ای و بین المللی برای رقابت با چین برخوردار است.
سومین دلیل حساسیت هندوستان در مورد طرح یک جاده –یک کمربند چین، نفوذ همه جانبه این کشور در حوزه شبه قاره هند است که حیاط خلوت دهلی نو محسوب می‌شود. دولت چین با سرمایه گذاری در طرح‌های اقتصادی شبه قاره هند، به جذب کشور‌هایی همچون بنگلادش و سریلانکا موفق شده است.
چهارمین حساسیت هندوستان به مساله کشمیر برمی گردد. با توجه به اینکه بخشی از جاده ابریشم هند که تحت عنوان قرارداد تجاری –ترانزیتی پکن با اسلام آباد (سینوپک) از بندر گوادر پاکستان آغاز می‌شود و کشمیر تحت کنترل این کشور را نیز در ادامه مسیر شامل می‌شود، هندوستان به شدت به آن معترض و بار‌ها به دولت پاکستان در مورد پیامد‌های آن هشدار داده است.
نگاه روسیه به هند در برابر چین
مسکو و دهلی نو از زمان اتحاد جماهیر شوروی روابط راهبردی دارند؛ اما از حدود دو دهه اخیر هندوستان کوشیده است ضمن بازتعریف روابط خود با روسیه، آن را به سمت اقتصادی سوق دهد. تحریم‌های اقتصادی غرب ضد روسیه نیز این کشور را برآن داشته تا توسعه همکاری‌های اقتصادی با هند را با جدیت بیشتری دنبال کند. در این میان، اگر چه روسیه با چین نیز از روابط رو به توسعه برخوردار است و استفاده از ظرفیت‌های تجاری و سرمایه گذاری چین را در شرایط تحریمی حایز اهمیت می‌داند، اما به هیچ عنوان خواهان توسعه نفوذ چین در آسیای مرکزی نیست و آنرا حیاط خلوت خود می‌داند. با توجه به علاقه هندوستان برای توسعه نفوذ در آسیای مرکزی و قفقاز که در دوره نارندرا مودی افزایش یافته است دولت روسیه درصدد است با ایجاد بازار اورآسیا-هندوستان از ظرفیت‌های رقابتی این کشور با چین استفاده نماید و مانع از توسعه و نفوذ بیش از پیش این کشور در حوزه نفوذش شود.
نگاه آمریکا به هند در برابر چین
دولت آمریکا از زمان جرج بوش پسر که پاکستان را به عدم همکاری جدی در امور افغانستان متهم کرد هندوستان را جایگزین پاکستان در سیاست منطقه‌ای خود در جنوب آسیا نمود؛ اما از زمان ریاست جمهوری باراک اوباما رئیس جمهوری قبلی آمریکا که تمرکز واشنگتن بر شرق آسیا برای مهار چین افزایش یافت، تمایل واشنگتن برای استفاده از ظرفیت‌های هندوستان برای مهار چین در جنوب آسیا هم تقویت شد و طرح ترامپ مبنی بر هند-پاسفیک نیز در همین راستا مطرح شد. رقابت‌های جدی پکن و دهلی نو در همه زمینه‌ها و همچنین تداوم چالش‌ها و تنش‌های هندوستان با پاکستان فرصت و زمینه مناسبی را برای کاخ سفید فراهم کرد تا از هند برای مهار سیاست‌های اقتصادی چین از جمله طرح یک جاده –یک کمربند استفاده کند. دولت نارندرا مودی نخست وزیر هند نیز که سیاست هندوگرایی را دنبال می‌کند از سیاست‌های منطقه‌ای واشنگتن نهایت استفاده را برای تقویت موقعیت منطقه‌ای دهلی نو می‌برد.
نگاه چین و هندوستان به یکدیگر
اگر چه چین و هندوستان در دهه ۶۰ میلادی در راستای رقابت‌های نظامی و اختلافات سرزمینی وارد جنگ شدند، اما از اواخر دهه نود با تغییر شرایط جهانی پس از فروپاشی اتحاد شوروی، پکن و دهلی نو برای جایگزینی رقابت‌های اقتصادی با رقابت‌های نظامی و هدر رفتن سرمایه‌های خود توافق کردند و قرار شد مساله اختلافات مرزی و سرزمینی شان را کمیته‌های منتخب به طور جداگانه بررسی کنند؛ بنابراین برخی از محافل سیاسی، تلاش هند برای مهار سیاست‌های اقتصادی چین را در حوزه شبه قاره هند در همین راستا تلقی می‌کنند و براین باورند دولت‌های چین و هندوستان با رعایت منافع و ملاحظات یکدیگر رقابت‌های اقتصادی و تجاری خود را پیگیری می‌کنند. این بدان معنا است که هندوستان با هوشیاری، برنامه‌های اقتصادی و تجاری خود را با شرکایش پی گیری می‌کند تا بر روابط دهلی نو با پکن نیز تاثیر منفی نگذارد. به همین دلیل دولت چین بار‌ها از دولت هند برای مشارکت در طرح یک جاده –یک کمربند دعوت کرده است که دهلی نو آنرا رد می‌کند.
جایگاه ایران در مناسبات اقتصادی منطقه
به نظر می‌رسد حضور نیافتن مقام ارشد از جمهوری اسلامی ایران در اولین نشست مربوط به یک جاده یک کمربند که از سوی دولت چین دعوت شده بود تاحدی زیادی بر نگاه دولت این کشور به جایگاه ایران در این طرح تاثیر منفی گذاشته است. به همین دلیل هنوز به طور کامل جایگاه و موقعیت ایران در طرح جاده ابریشم نوین چین، کاملا مشخص نیست. این در حالی است که بخش اقتصادی ایران نیز برای شفاف شدن جایگاه آن در طرح ترانزیتی یک جاده –یک کمربند چین، تلاش نمی‌کند. راه‌های ترانزیتی ریلی، زمینی و دریایی ایران به همراه بندر راهبردی چابهار بزرگترین و مهمترین مزیت ایران برای تاثیر گذاری بر جاده ابریشم نوین چین است. نگرانی روسیه از نفوذ چین در آسیای مرکزی و همچنین مخالفت هند با عبور بخشی از طرح یک جاده –یک کمربند چین از کشمیر تحت کنترل پاکستان، می‌تواند راه‌های مواصلاتی و ترانزیتی ایران را در شرایط مهم و مناسبی در اجرای این طرح قرار دهد.
تهدیدات طرح یک جاده –یک کمربند برای اقتصاد ایران
اگر چه طرح اقتصادی و ترانزیتی یک جاده یک کمربند چین، برای کشور‌های در مسیر آن دارای مزایای فراوان اقتصادی و ترانزیتی است، اما در همان حال این طرح به دور از تهدید‌های اقتصادی نیست:
اولین تهدید به چگونگی و نوع مشارکت چین در طرح‌های اقتصادی بازمی گردد و آن اینکه این کشور در اجرای طرح‌های مختلف از نیروی انسانی خود (چینی) استفاده می‌کند و بسیار کم تمایل به استفاده از نیروی بومی کشور میزبان دارد.
دوم، با توجه به گستردگی طرح و همچنین وام‌های پرداختی از سوی چین به کشور‌های واقع در مسیر جاده ابریشم نوین، این احتمال که سیاست‌های اقتصادی چین بر سیاست‌ها و برنامه‌های جاری و ترانزیتی کشور میزبان تاثیر بگذارد دور از ذهن نیست.
سوم آنکه، کشور‌های مخالف طرح اقتصادی و ترانزیتی یک جاده –یک کمربند چین، از کشور‌های مهم آسیایی هستند؛ چنانکه آن‌ها به تعامل سازنده در این خصوص دست نیابند تاثیر منفی چالش‌ها میان آن‌ها می‌تواند برای ثبات و امنیت اقتصادی و تجاری آسیا نگران کننده باشد.
نتیجه گیری
هر چند چین بدون توجه به مخالفت‌های منطقه‌ای و بین المللی در حال سرمایه گذاری برای اجرای طرح یک جاده –یک کمربند است که ۶۵ کشور را غیر از آمریکا و کشور‌های حوزه آمریکای شمالی دربرمی گیرد، اما هندوستان نیز می‌کوشد از حساسیت و نگرانی‌های روسیه و آمریکا در مورد این طرح نهایت بهره برداری را در جهت منافع ملی خود کند. آنچه مهم است اینکه ایران نیز باید با هوشیاری و بررسی موقعیت اقتصادی و ترانزیتی خود برای تاثیر گذاری بر طرح‌های اقتصادی منطقه‌ای تلاش کند تا زیر چرخ‌های توسعه اقتصادی چین و هندوستان نماند.
