فهرست این یادداشت:
- مقدمه
- ضرورت و اهداف پژوهش
- واگرایی سیاسی در خلیج‌فارس
- صنعت گردشگری در خلیج فارس
- بررسی رشد اقتصادی ایران
- جمع بندی
مقدمه
خلیج فارس همواره به عنوان یکى از با ارزش ترین آبراه هاى تجارتى جهان مطرح بوده است. اما مدیریت ضعیف اقتصادی و بی توجهی به مراکز پژوهشی مانع توسعه اقتصادی در خلیج فارس شده است. از طرفی دیگر، به دلیل وجود تنش ها در تنگه هرمز، کشورها در پی ایجاد راهی زمینی برای حمل و نقل نفت هستند.
یکی از بزرگترین طرح ها که منجر به حذف تنگه هرمز خواهد شد، ایجاد مسیر ریلی مثلث تل آویو-ریاض-ابوظبی است. علاوه بر آن، درامد ارزی ایران حاصل از گردشگری بسیار پایین است. این در حالی است که ایران از نظر وجود مناطق و جاذبه های گردشگری متنوع، بسیار غنی است.
ضرورت و اهداف پژوهش
هیچ آبراهی، چه در گذشته و چه در حال به لحاظ اهمیت و موقعیت، از خلیج فارس مهم تر نبوده است. مهم ترین اهمیت خلیج فارس موقعیت جغرافیایى خاص آن است که همواره از نظر راهبردی، نظامى و تجارى مورد توجه دولت ها و قدرت های مختلف بوده است.
(نیویورک:اقیانوس اطلس/لندن:دریای شمال/توکیو:دریای چین شرقی-خلیج توکیو/سانفرانسیسکو:اقیانوس آرام/پکن:دریای زرد/شانگهای: دریای چین شرقی/لس‌آنجلس:اقیانوس آرام/هنگ‌کنگ:دریای چین جنوبی/سیدنی: دریای تاسمان(اقیانوس آرام)/سنگاپور:دریای جاوه(اقیانوس آرام)/شیکاگو: خلیج سنت لورنس/بمبئی:اقیانوس هند/تورنتو:خلیج سنت لورنس/فرانکفورت:رود ماین/پاریس:رود سن)
کشورهای موفق جهان با استفاده از ظرفیت عظیم دریا برای قدرتمند شدن کل کشور خود بهره برده اند. اما در ایران مسئولین اجرایی کشور از حوزه عظیم اقتصادی دریا غلفت می کنند و به پژوهش و تحقیق در حوزه دریا نیز اهمیتی نمیدهند.
واگرایی سیاسی در خلیج فارس
واگرایی سیاسی در خلیج فارس، تبدیل به یک گفتمان غالب در منطقه شده است. اگر تلاشی از طرف کشورهای منطقه برای رفع این واگرایی صورت نگیرد، کشورهای ذی‌نفع حاشیه جنوبی خلیج فارس برای پیش برد هدف‌های اقتصادی خود گزینه های دیگری را جست و جو خواهند کرد. از جمله این گزینه ها، حذف خلیج فارس و تنگه هرمز است. در سال های اخیر، امارات متحده عربی و عربستان تلاش های گسترده ای را برای کاستن از وزن ژئوپولیتیکی و اقتصادی ایران در خلیج فارس و تنگه هرمز داشته اند. در حال حاضر این دو کشور دارای ۳ خط لوله فعال برای انتقال حدود ۶.۶ میلیون بشکه نفت در روز هستند. ظرفیت خالی این خط لوله ها حدود ۴ میلیون بشکه اعلام شده است.
با توجه به خطوط لوله ای عربستان و امارات برای صادرات نفت، برخی معتقدند که با بسته شدن تنگه هرمز، بازار جهانی نفت حداکثر با کمبود ۱۳.۵% مواجه خواهد شد و تاثیر منفی بر صادرات گاز قطر نیز خواهد گذاشت. همچنین در صورت بحرانی شدن شرایط تنگه هرمز، تجارت کالاهای غیرنفتی میان کشورهای حاشیه خلیج فارس و سایر کشورهای جهان که اکنون از تنگه هرمز عبور می کنند، می تواند به صورت زمینی به آب‌های آزاد منتقل شود.
همچنین در راستای سیاست کاهش حوزه نفوذ سیاسی و اقتصادی ایران در خلیج فارس و تنگه هرمز، رژیم صهیونیستی نیز با همکاری عربستان و امارات برای تغییرات در ژئواکونومیک و انتقال انرژی در منطقه غرب آسیا، برنامه هایی تدوین کرده است.
«اسرائیل کاتز» وزیر اطلاعات و حمل و نقل اسرائیل، به تازگی از بررسی طرح مشترک عربستان، اسرائیل و امارات برای ساخت و توسعه خط آهن مشترک جهت توسعه روابط تجاری منطقه ای و فرامنطقه ای مثلث تل آویو-ریاض-ابوظبی و صادرات انرژی خبر داده است. یکی از اهداف راه اندازی این مسیر ریلی، انجام صادرات نفتی عربستان و دیگر کشورهای نفتی حاشیه خلیج فارس به اروپا و آمریکا بدون وجود مانعی مانند تنگه هرمز است. با این حساب عربستان سعودی ممکن است از اقتصاد نفتی به هاب لجستیکی و ترانزیتی در منطقه میان خاورمیانه و اروپا بدل شود. وجود مسیری امن، ارزان قیمت و به دور از تنش های سیاسی منطقه ای با ایران می تواند اهمیتی ویژه برای مسیر ریلی یاد شده ایجاد کند. بنابراین در آینده تا حد زیادی از اهمیت استراتژیک تنگه هرمز کاسته خواهد شد.
صنعت گردشگری در خلیج فارس
ایران هنوز نتوانسته از ظرفیت عظیم خلیج فارس برای حداقل توسعه سواحل جنوبی خود بهره لازم را ببرد. علی رغم اینکه ایران امتیازات بسیاری از نظر تنوع آب و هوایی، بیش از ۲۵ جزیره مسکونی و غیرمسکونی در خلیج فارس، جاذبه های متعدد طبیعی، تاریخ و تمدنی باستانی و اماکن دیدنی مختلف و دارای ۲۳ سایت مهم تاریخی ثبت شده در سازمان یونسکو است. اما سهم ایران از صنعت گردشگری جهان بسیار ناچیز و در حدود ۱% است.
با تحریم های ایالات متحده علیه ایران و منابع ارزی محدود ورودی به کشور، گردشگری و واردات ارز کمک بزرگی به اقتصاد کشور، درامدزایی و کاهش نرخ بیکاری می کند.
بر اساس گزارش سازمان جهانی گردشگری، ایران رتبه دهم در دارا بودن جاذبه های باستانی و تاریخی و رتبه پنجم در جاذبه های طبیعی جهان دارد، اما رتبه فعلی گردشگری ایران درحال حاضر بیش از ۴۸ در جهان است. آمار دولتی ایران با اغراق نشان می دهد که گردشگری فعلی ایران سهمی حدودا ۶% از تولید ناخالص ملی و ۰.۵% از اشتغال را به عهده دارد. اما پژوهشگر اروپایی، کریستوفر هیوت این میزان را در حدود ۲.۵% از تولید ناخالص داخلی ایران می داند که سهمی بسیار ناچیز است.
بررسی رشد اقتصادی ایران
رشد اقتصادی ناپایدار دهه هشتاد ایران، ناشی از رشد و صادرات تولیدات صنعتی (با ارزش افزوده بالا و متکی به نیروی کار) نیست. مهم ترین خطای راهبردی و توسعه ای دولت های نهم و دهم این بود که به جای حمایت از توسعه صنایع پایین دستی بخش خصوصی واقعی (ایجادکننده اشتغال و درآمد ملی)، در جهت گسترش صنایع بزرگ دولتی و شبه خصوصی مانند پتروشیمی، فولاد، خودرو و سیمان اقدام شد.
در دولت یازدهم نیز همچنان توسعه و حمایت از صنایع و بخش های اقتصادی رانتی ادامه دارد. آنچه که به عنوان رشد اقتصادی دورقمی و بالا در سال ۹۵ و ۹۶ با افتخار از آن نام برده می شود، در اصل یک رشد اقتصادی سطحی و متکی به فروش ثروت های ملی ایران است. این رشد اقتصادی، بیش از ۹۰% از فعالان اقتصادی و مردم را در بر نمی گیرد و فاقد ارزش و تاثیر در زندگی روزمره مردم است.
در واقع روندها و عملکردهای رانتی اقتصاد ایران، مهم ترین عامل رشد اقتصادی غیرفراگیر، کم کیفیت و پایین، تعمیق رکود، بیکاری گسترده و افزایش فقر کشور بود. البته در سال ۹۷ و ۹۸ اقتصاد ایران رشد منفی را طی کرده و خواهد کرد. صندوق بین المللی پول، رشد اقتصادی ایران را در سال ۲۰۱۸، منفی ۱.۵% اعلام و برای سال ۲۰۱۹ میلادی منفی ۳.۶% پیش بینی می کند. همچنین نرخ تورم در سال ۲۰۱۸ را ۲۹.۶% اعلام کرد و برای سال ۲۰۱۹ تورم ایران را بالای ۴۰% پیش بینی کرده است. این صندوق علت سیر نزولی اقتصاد ایران را وابستگی به نفت و کاهش فروش آن دانسته است.
علاوه بر این، یکی از مشکلات اقتصاد ایران از سال‌های ۸۰ تا ۹۵ بودجه وسیع دولت ها به جای بودجه عمرانی کشور است. در حقیقت رشد نجومی بودجه عمومی دولت و شرکت های دولتی در مقابل بودجه اندک عمرانی کشور، وضعیت اقتصادی ایران را وخیم تر کرده است.
جمع بندی
اگرچه خلیج فارس از جهات مختلف برای ایران مهم است، با این حال، فرصت های موجود استفاده نشده است. از نظر سیاسی و تجارتی، کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس درصدد ایجاد مسیری جدید هستند که از تنگه هرمز استفاده نکنند. امارات، عربستان و اسرائیل ساخت یک مسیر ریلی را دنبال می کنند.
بررسی صنعت گردشگری کشور در این منطقه نیز، نشان از عدم توجه مدیران و مسئولان کشور به پتانسیل منطقه دارد. از طرفی دیگر، رشد اقتصادی کشور از دهه ۸۰ تاکنون ناپایدار و کم کیفیت بوده است. پایین بودن بودجه عمرانی کشور در این سال ها نیز مزید بر علت شده است تا اقتصاد کشور وضعیت وخیم تری داشته باشد.
مدیرعامل مرکز مطالعات خلیج‌فارس
