باکو؛ عروس دریای کاسپین

محمد مونسان

فهرست مطاب این یادداشت:

• مقدمه
• برج‌های شعله
• برج تلویزیون
• سالن کریستال هال
• مرکز فرهنگی حیدرعلی‌اف
• موزه فرش آذربایجان
• بلوار ساحلی باکو
• طرح های آینده توسعه گردشگری آذربایجان

مقدمه

باکو، پایتخت جمهوری آذربایجان، بزرگترین شهر و همچنین بزرگترین بندر این کشور است. این شهر در ساحل غربی دریای کاسپین در شبه جزیره آب‌شوران قرار دارد و یکی از مناطق نفت‌خیز جهان می‌باشد. باکو پرجمعیت‌ترین و یکی از زیباترین شهرهای قفقاز است. کشور کوچک آذربایجان با حدود 5/9 میلیون نفر جمعیت و 87 هزار کیلومتر مربع وسعت، یکی از موفق­ترین کشورهای آسیای میانه و حاشیه کاسپین در ساخت سازه­‌های مدرن مهندسی به عنوان نمادهای شهری و ابزاری برای افزایش درآمد گردشگری بوده است.

فاخرترین و عظیم­ترین این نمادهای شهری در شهر زیبای ساحلی باکو ساخته شده‌­اند. البته بخش قدیمی و باستانی شهر همچنان به قوت و رونق خود باقیست. از بین تعداد بسیار زیاد نمادهای شهری مدرن، می­توان پنج نماد معروف و بزرگ را نام برد که به آن‌ها اشاره می­شود. زیبایی و جذابیت شهر باکو به حدی است که امروزه از آن به عنوان عروس منطقه قفقاز نام برده می­شود.

آیا هیچیک از شهرهای ساحلی شمال کشور ما قابل مقایسه با باکو هستند؟ آیا حتی فقط یک سازه عظیم مهندسی به عنوان نماد شهری مدرن در شهرهای شمالی ما وجود دارد؟ نبود تفکرات مدرن مهندسی در حوزه گردشگری را می­توان عامل اصلی این عقب افتادگی در دهه­‌های گذشته دانست.

پنج نماد معروف بندر باکو آذربایجان

برج های شعله (Flame Towers)

این سه برج با سه ارتفاع­ متفاوت 182و 165 و 161 متر جزء بلندترین آسمانخراش­‌های باکو محسوب می­‌شوند که از تمام شهر قابل رویت هستند. ساخت آن در سال 2007 شروع و در سال 2012 به پایان رسید. علت نامگذاری این سه برج، شباهت آنها به شعله‌­های آتش و به مناسبت کشف گاز در این کشور است. این سه برج، نماد مدرنیته باکو است و جلوه ای خاص به شهر بخشیده است.

این برج توسط یک شرکت آمریکایی معماری متخصص در طراحی نمادهای شهری به نام HOK طراحی شد و پیمانکار ساخت و مدیریت آن نیز شرکت آمریکایی Hill International بود. عظمت این پروژه خارق العاده مهندسی به حدی بود که شبکه علمی دیسکاوری یک برنامه خاص با نام Azerbaijan’s Amazing Transformation برای تشریح این ابرپروژه مهندسی تولید کرد و در آن ادعا کرد که چهره آذربایجان از یک کشور عقب افتاده آسیایی به یک کشور مدرن با چهره اروپایی تغییر یافت.

این مکان دارای انواع رستوران ها، کافه ها، هتل های رو به دریای کاسپین و مکان های تفریحی است. برج های سه شعله از هر نقطه­ای از شهر باکو قابل رویت هستند چراکه علاوه بر ارتفاع حدود 180 متری برج‌­ها، آنها را بر روی زمین‌­های مرتفع باکو ساخته­‌اند. نمای برج‌های شعله توسط بیش از ده هزار لامپ LED پر قدرت به صفحات نمایشگر بسیار بزرگی تبدیل می­شود که به صورت شعله های آتش نشان داده می شوند و در شب، چشم انداز بسیار زیبایی دارد و باعث می­شود که گردشگری ساحلی و دریایی در شب نیز همچنان رونق داشته باشد. توجه به گردشگری در شب بخصوص در مناطق گرم و شرجی که مردم در فصل تابستان معمولا بعد ازظهر ازمنزل برای تفریحات خارج می‌­شوند بسیار ضرورت دارد.

برای ساخت این برج 350 میلیون دلار هزینه شده است البته بدون بودجه دولتی و صرفا با تکیه بر سرمایه­‌های کوچک و بزرگ مردمی بطوریکه یکی از این برج ها هتل (Fairmont Hotel )(دارای 250 اتاق و 61 سوئیت مجلل )، یکی ساختمان تجاری (دارای 33 هزار مترمربع فضای تجاری و خدماتی) و دیگری ساختمان مسکونی (دارای 130 واحد منزل مسکونی مجلل در 33 طبقه) می­باشد.

این الگوی موفق، دقیقا حلقه مفقوده تامین مالی پروژه­‌های بزرگ تفریحی در ایران است چراکه تصور می‌­شود کل سرمایه چنین پروژه­‌هایی باید توسط دولت تامین شود که این اشتباه است و دولت صرفا نقش هدایتگری دارد. در چنین مجموعه­‌هایی صدها یا هزاران واحد تجاری و مسکونی ساخته می­شوند که معمولا از محل پیش­فروش آنها به مردم عادی با سرمایه‌­های کوچک و متوسط، سرمایه لازم برای ساخت پروژه تامین می­گردد. چنین تجربه­‌ای در ایران در ساخت مجموعه عظیم شاندیز مشهد وجود دارد که می­تواند الگویی برای توسعه گردشگری شهرهای ساحلی ایران باشد بخصوص در شهرهای شمالی ایران که مردم از تمکن مالی مناسبی برخوردار هستند.

برج تلویزیون باکو(Baku TV Tower)

 این برج مخابراتی دارای ارتفاع 310 متر بوده و در سال ۱۹۹۶ ساخته شده است. این برج تلویزیونی بلندترین سازه در کشور آذربایجان است که همه ساله گردشگران زیادی را مجذوب خود می­کند .این برج زیبا را از تمام شهر میتوان دید. برجی بزرگ که علاوه بر استفاده مخابراتی، درون خود رستوران گردان و امکانات تفریحی دارد.

ساخت این برج در سال ۱۹۷۹ (در زمان شوروی سابق) شروع شد و قرار بود که در سال ۱۹۸۵ به اتمام برسد اما به دلایلی این طرح طبق برنامه پیش نرفت و پس از بازگشت حیدر علی اف به قدرت در سال ۱۹۹۳، ساخت و ساز این برج ادامه پیدا کرد و در سال ۱۹۹۶ با همکاری شخص حیدر علی اف و مقامات آذربایجان، برنامه مجللی برای افتتاح این مجموع برگزار شد. رستوران چرخان طبقه ۶۲ ام این برج (در ارتفاع ۱۷۵ متری) در سال ۲۰۰۸ افتتاح شد و یک نمای 360 درجه از شهر باکو را فراهم می­کند.

سالن کریستال هال باکو  (Baku Crystal Hall)

کریستال هال باکو که در پایتخت کشور آذربایجان و در سواحل باکو و در نزدیکی میدان پرچم باکو واقع شده است در واقع یک سالن و ورزشگاه چند منظوره سرپوشیده می باشد که بعد از تصمیم به ساخت آن در سال 2011 در کمتر از یک سال ساخته شد و در سال و در 2012 به اتمام رسید و توسط رئیس جمهور الهام علی اف افتتاح گردید.

ساخت این پروژه در حدود 350 میلیون هزینه داشته و جزء سازه­‌های مدرن و فوق العاده در شهر باکو به حساب می­آید که توسط شرکت آلمانی GMP طراحی و ساخته شد. این ورزشگاه بسیار مدرن حدود 25 هزار نفر ظرفیت دارد. بدلیل محدودیت طول سواحل در باکو، دولت آذربایجان برای احداث کریستال هال و محوطه باز میدان پرچم، تعداد زیادی از منازل مسکونی آن منطقه را به اجبار تخریب کرد و مردم ساکن آن را به مناطق دیگر منتقل کردند.

مرکز فرهنگی حیدرعلی‌اف (Heydar Aliyev Center)

این مرکز فرهنگی با مساحت 57 هزار مترمربع، مکانی بسیار مدرن و جذاب با معماری فوق العاده است که توسط زاها حدید، طراح مشهور عراقی، طراحی شده است. هزینه ساخت این سازه جذاب مهندسی 250 میلیون دلار بوده است و در بازه زمانی 5 ساله (2012-2007) طراحی و ساخته شده است و در سال 2012 رسما توسط الهام علی اف افتتاح گردید.

موج و انحنای طراحی شده بر بام این ساختمان، جلوه­ای چشمگیر به آن بخشیده است و یک سازه خارق العاده و منحصربفرد مهندسی را ایجاد کرده است. ارتفاع بلندترین طاق آن 74 متر است. این طراحی، برنده جایزه­‌های متعدد معماری در سطح بین المللی شده است.

داخل این مرکز هم نمایشگاه دائمی از لوازم، هدایا، اتومبیل‌ها و لباس‌های حیدرعلی‌اف، رئیس جمهور آذربایجان دیده می‌­شود. همچنین این مرکز به عنوان مکانی برای برگزاری کنسرت، کنفرانس و تئاتر مورد استفاده قرار می گیرد.

موزه فرش آذربایجان (Azerbaijan Carpet Museum)

این مکان جهت آشنایی گردشگران و توریست‌­ها با صنعت فرش آذربایجان و تبلیغ آن فراهم شده است. در این موزه، فرش های آذری، ایرانی و داغستانی نگهداری می‌­شود.

علاوه بر این همه زیبایی، معماری ساختمان نیز به عنوان سازه­ای شبیه به فرش لوله شده، خودنمایی می­‌کند و توانسته است خود را به عنوان یک جاذبه گردشگری و شاهکار طراحی معماری در آذربایجان مطرح کند. این نماد، توسط طراح اتریشی به نام Franz Janz طراحی شده و ساخت آن ظرف 6 سال و با هزینه 100 میلیون دلار انجام شد و در سال 2014 افتتاح گردید.

بلوار ساحلی باکو

اغلب نمادهای شهری و مراکز گردشگری ذکر شده در فاصله چند صدمتری بلوار ساحلی باکو قرار دارند. این بلوار، مکانی زیبا و مشرف به دریای کاسپین است که در شب، نمایی منحصر به فرد دارد. این بلوار دارای جاذبه­هایی مانند رستوران­ها، فروشگاه­ها، پارک­ها، موزه‌ها­، سینما، سالن­های ورزشی، هتل­ها و کافه‌ها، مسیرهای پیاده­روی و دوچرخه­‌سواری است.

علاوه بر این، خانواده ها، جوانان و نوازنده های آماتور هر شب در این مکان گرد هم می آیند و به این ترتیب، فضایی گرم و صمیمی ایجاد می شود. سایه ساختمان‌­های بلند و مجلل در آب دریا منعکس شده و باعث می­شود که نه تنها گردشگری در شب متوقف نشود، بلکه رونق ویژه­ای نیز داشته باشد.به دلیل تراکم اماکن اقامتی و مسکونی و هتل­ها در اطراف این بلوار، گردشگری در اغلب فصل­های سال رونق دارد.

شاید در طول سواحل ایرانی 900 کیلومتری در اطراف دریای کاسپین نتوان هیچ منطقه­‌ای با این اوصاف پیدا کرد.

طرح‌های آینده توسعه گردشگری آذربایجان

کشور آذربایجان یک کشور کوچک ولی نفت­خیز است. این کشور نیز همانند کشورهای عربی تصمیم دارد تکیه­‌گاه مالی خود را از نفت به گردشگری انتقال دهد. تجربه موفق کشورهایی مانند امارات و قطر در این زمینه باعث شده آذربایجان نیز این مسیر را بیازماید.

کشور آذربایجان از دو مزیت عمده نسبت به کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس برای توسعه گردشگری برخوردار است: 1- آب و هوای به مراتب بهتر 2- نزدیکی جغرافیایی و فرهنگی به مرکزیت جمعیتی اروپا و روسیه و ایران و ترکیه. آذربایجان بخوبی می­داند که صرفا با تکیه بر آثار باستانی و طبیعت زیبا نمی­تواند شانس چندانی در جذب گردشگر داشته باشد چراکه کشورهایی مانند ترکیه و ایران دارای آثار باستانی بیشتر و قدیمی­تری نسبت به آذربایجان هستند.

لذا به همین دلیل است که آذربایجان در 15 سال اخیر تمرکز بالایی بر ساخت سازه­‌های فاخر مهندسی و ایجاد جذابیت‌های گردشگری جدید داشته است و به همین دلیل است که شهر کوچک باکو دارای تعداد زیادی نماد شهری مدرن است. همچنین باکو در نظر دارد تا سال 2030 حداقل پنج نماد شهری فاخر و عظیم دیگر در باکو و سایر شهرهای آذربایجان ایجاد کند به‌­گونه‌­ای که علاوه بر باکو، سایر شهرها را نیز به مقصد گردشگری تبدیل کند.

فقط یکی از این پنج نماد جدید، یک هتل هلالی شکل مجلل با یک معماری خارق العاده و منحصربفرد در دنیا خواهد بود که در داخل آب دریا ساخته شده و دارای یک آکواریوم بزرگ بوده و به عنوان بزرگترین و شیک­‌ترین هتل حاشیه دریای کاسپین ایفای نقش خواهد کرد.

این طرح­های بزرگ و عجیب مهندسی قطعا نگاه گردشگران را بیش از پیش متوجه آذربایجان خواهد کرد.

سهم آذربایجان از گردشگر خارجی در سال 2005 کمتر از 100 هزار نفر بود ولی توانست سهم خود را در سال 2019 به بیش از یک میلیون و دویست هزار نفر برساند و برای سال 2030 برای چهار میلیون نفر مسافر برنامه­ریزی کرده است. در سال ۱۹۹۹ قانونی درباره توسعه مدرن گردشگری در مجلس ملی جمهوری آذربایجان به تصویب رسید. در ۲۷ ژوئیه سال۱۹۹۹، حیدر علی‌اف، رئیس‌جمهوری وقت جمهوری آذربایجان دستوری ویژه در مورد اجرایی شدن قانون جدید گردشکری صادر کرد و او از افرادی بود که در توسعه گردشگری آذربایجان پس از فروپاشی شوروی، نقش کلیدی داشت.

همانند کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس، یکی از ریسک‌های سرمایه­‌گذاری آذربایجان این است که دارای جمعیت بومی بسیار کم و گردشگر داخلی محدود است لذا باید بتواند موفقیت زیادی در جذب گردشگر خارجی داشته باشد. این در حالیست که ایران از این نظر، با داشتن 82 میلیون نفر جمعیت، از یک پشتوانه داخلی محکم برای تامین توجیه اقتصادی پروژه­های گردشگری برخوردار است.

مثلا گفته می­شود که هرساله فقط در فصل بهار در حدود 25 میلیون نفر از جمعیت ایران به شهرهای ساحلی شمالی ایران سفر می­کنند. این تعداد گردشگر داخلی و درآمد هنگفت ناشی از آن، می­تواند توجیه اقتصادی کافی برای هر نوع پروژه عظیم گردشگری ایجاد کند.

علاوه بر گردشگران داخلی، میلیون­ها مسافر عرب هرساله از شهرهای شمالی ایران بازدید می­کنند ولی متاسفانه ایران علیرغم درآمد بالای گردشگری داخلی و خارجی، بدلیل عدم وجود دیدگاه­‌های مدرن و مهندسی در حوزه گردشگری نتوانسته در ساخت نمادهای فاخر شهری توفیقی داشته باشد.

چندین دهه است که تمرکز مدیران گردشگری ایران بر دو حوزه استوار بوده است: 1- آثار باستانی 2-طبیعت زیبا. اصولا هیچ نگاه مهندسی­ در کار نبوده است که بتوان با ساخت سازه­های مهندسی و عمرانی عظیم، جذاب و فاخر، مجموعه­‌های مدرن گردشگری ایجاد کرد و به همین دلیل است که در 900 کیلومتر سواحل ایران در حاشیه دریای کاسپین حتی یک نماد شهری فاخر و مدرن و معروف نمی­توان یافت.

این در حالیست که ایران در چهار دهه گذشته، هم از نظر توانایی مالی و هم از نظر توانایی مهندسی و طراحی به هیچ وجه قابل مقایسه با کشوری مانند آذربایجان نبوده است. تفکرات مهندسی بلندپروازانه و جاه­‌طلبانه لازمه توسعه هر کشوری است که متاسفانه در ایران بدلیل فقدان این تفکرات، بودجه‌­های سالیانه صرف امور جاری و گذران معیشت و برخی طرح­های کوچک می­شود.

الان اگر کسی به شهرهای بندر ترکمن، بابل، بابلسر، چالوس، رامسر، بندر انزلی و آستارا سفر کند، در هر شهری باید از چه نمادهایی عکس یادگاری بگیرد تا نشان دهد که به این شهرها سفر کرده؟!.

در همه کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه دنیا، شهرهای ساحلی بزرگ و حتی کوچک برای خود یک نماد شهری مدرن و معروف دارند؛ از جنوب شرقی آسیا گرفته تا آسیای میانه و اروپا و آمریکای شمالی و حتی جنوبی.

مدیران گردشگری ایران هرگز توجه نداشته‌­اند که همین سازه­‌های عظیم مهندسی اگر امروز ساخته شوند، ظرف چند دهه آینده تبدیل به «آثار باستانی» می­شوند مانند بسیاری از امارت‌هایی که در زمان پهلوی ساخته شدند و امروزه به عنوان آثار باستانی از آنها حراست می­شود.

مسئله بعدی در تولید و توزیع عادلانه‌­تر درآمد در مناطق ساحلی کشور است چراکه نمادهای شهری یک «هزینه» نیستند بلکه «سرمایه­‌گذاری» هستند. مثلا زیاد شنیده می­شود که برج ایفل هر چهار ماه به اندازه یکبار هزینه احداث خود، برای فرانسه کسب درآمد می­کند یعنی بازگشت سرمایه آن چهار ماهه است!. می­توان با تعویض نگاه­‌های کهنه مدیریتی در یک بازه زمانی ده ساله تحولات بزرگی در حوزه گردشگری ساحلی و دریایی در شمال و جنوب ایران و بخصوص در سواحل شمالی ایجاد کرد چراکه از درآمد گردشگری بسیار بالایی برخوردار هستند و فقط اگر هرساله 5 درصد از این درآمد صرف ساخت نمادهای شهری شود، تحولات بزرگی را شاهد خواهیم بود.

بررسی بالا نشان می­دهد که تقریبا همه نمادهای شهری کشور آذربایجان در یک بازه زمانی 8 ساله در فاصله سالهای 2007 تا 2014 ساخته شده‌­اند: برج شعله (2012-2007)، کریستال هال (2012-2011)، مرکز حیدر علی اف (2012-2007) و موزه فرش (2014-2008). یعنی اگر تفکرات مدیریتی مدرنی وجود داشته باشد، کارهای بسیار بزرگ و تحول آفرینی میتوان در یک بازه زمانی ده ساله انجام داد.

تقریبا ساخت تمامی نمادهای شهری باکو و تغییر چهره این کشور، مدیون تفکرات مدیریتی مدرن رئیس جمهور، الهام علی اف است. همچنین ملاحظه می­شود که کل هزینه ساخت چهار نماد اصلی فوق در حدود یک میلیارد دلار بوده است: برج شعله (350 میلیون دلار)، کریستال هال (350 میلیون دلار)، مرکز حیدر علی اف (250 میلیون دلار) و موزه فرش (100 میلیون دلار). مبلغ یک میلیارد دلار ظرف 8 سال هزینه شده است یعنی بطور متوسط هر سال 125 میلیون دلار برای ساخت نمادهای شهری در این کشور هزینه شده است.

حالا چنین مبلغی در مقایسه با گردش مالی بخش دولتی و خصوصی ایران بسیار ناچیز است یعنی حتی اگر کل مبلغ 125 میلیون دلار در سال بخواهد توسط دولت هم هزینه شود، امکان‌­پذیر است به شرطی که مقامات و مدیران کشور در این زمینه توجیه باشند. البته باید رویکرد اصلی تامین سرمایه گردشگری مبتنی بر هدایت سرمایه­‌های کوچک و بزرگ مردم به این سو باشد که در چنین طرح­‌هایی بزرگی لازم است.

به نظر می‌­آید در این حوزه، بدنه مدیریتی باید از پایین به بالا توجیه شوند (از کارشناسان گردشگری تا شورای شهرها و شهرداران و فرمانداران و استانداران) و آنها را به این باور رساند که در ایران نیز می­توان کارهای خارق العاده مهندسی انجام داد. مثلا چه کسی تصور می­کرد که در تهران بتوان یک دریاچه بزرگ و مجلل و مدرن مانند دریاچه چیتگر ایجاد کرد.

با «فکرهای کوچک و دلهای ترسان مدیریتی» نمی­توان کارهای بزرگ و خارق العاده انجام داد. چشم­‌ها را باید شست، جور دیگر باید دید. در این راه اگر فقط یکی از شهرهای ساحلی کاسپین اقدام به طراحی و ساخت یک نماد عظیم شهری کند خودبه‌خود الگوی موفقی برای سایر شهرهای ساحلی خواهد شد تا این اقدام را تکرار کنند ولی همیشه مشکل اصلی در نقطه شروع یک کار است که نیازمند همت والا و دیدگاه مدرن است. نباید غفلت نمود که اسم رمز این تحولات، ساخت «نمادهای فاخر شهری» به عنوان مرکزیت مجموعه­‌های مدرن گردشگری است.     

عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی مالک اشتر