محمد مونسان

مقدمه

آلمانی­‌ها جنگ جهانی اول و دوم را با پیروزی­‌های خیره کننده زیردریایی­های خود پشت سر گذاشتند. زیردریایی­های آلمانی تمام خطوط تجاری متفقین را مختل کرده و حتی توانسته بودند خود را تا سواحل آمریکا نیز برسانند و کشتی­های تجاری آنجا را نیز غرق کنند. از این رو حفاظت از زیردریایی­ها دارای اهمیت حیاتی برای آلمانی­ها بود. آنها یک تفکر نوین در حوزه پایگاه­ زیردریایی‌­ها ایجاد کردند و آن، ساخت پناهگاه­های بتنی فوق مستحکم بود که تحمل بمب­های چند تنی را داشتند و زیردریایی­ها در داخل آن پناه میگرفتند. آلمانی­ها این پایگاهها را نه تنها در شهرهای آلمان بلکه در کشورهای دیگری که اشغال کرده بودند (فرانسه و نروژ) هم احداث کردند. قدرت مهندسی و خلاقیت طراحی آلمانی حتی امروزه در قرن 21 نیز موجب حیرت مهندسان و طراحان است. پناهگاههای آلمانی در حفاظت از زیردریایی­ها در مقابل بمباران­های مکرر انگلیسی­ها بسیار موفق عمل کردند. این پناهگاه­ها در اینترنت با عبارت انگلیسی Submarine pen  و زیردریایی­های آلمانی نیز با عبارت U-Boat قابل جستجو هستند. در جنگ جهانی اول، پناهگاه زیردریایی­ها چوبی بود چراکه بمب­های آن زمان (1918-1914) به قدری سبک بودند که بعضا با دست از کابین خلبان به بیرون پرتاب می­شدند و لذا نیازی به پناهگاه­های مستحکم بتنی نبود. ولی با شروع جنگ جهانی دوم در سال 1939 (21 سال بعد از پایان جنگ اول)، قدرت انفجاری بمب­ها و دقت پرتاب آنها به حدی افزایش یافته بود که دیگر امکان نداشت که بتوان زیردریایی­ها را با پناهگاه چوبی یا بدون پناهگاه در اسکله­ها پهلودهی کرد و در معرض حملات هوایی رها کرد.

در سال 1940 فرانسه به اشغال آلمان درآمد ولی انگلیسی­ها سرسختانه مقاومت می­کردند لذا فرماندهان نیروی دریایی آلمان چاره­ای نداشتند جز اینکه از سواحل فرانسه برای حمله به انگلیس استفاده کنند. سواحل فرانسه خیلی به انگلیس نزدیکتر بود. لذا فرمانده نیروی دریایی آلمان یک تیم خبره از مهندسین و طراحان آلمانی را مامور کرد که در یک بازه زمانی کوتاه چند ماهه اقدام به ساخت پناهگاه­های بتنی مستحکم در سواحل فرانسه برای استقرار زیردریایی­ها کنند. نزدیکی فرانسه به انگلیس یک مزیت برای آلمانها بود ولی از طرفی باعث می­شد هواپیماهای جنگی انگلیس بتوانند راحت­تر ادوات نظامی و استحکامات ارتش آلمان در فرانسه را بمباران کنند لذا ساخت این پناهگاهها یک ضرورت حتمی بود. در آلمان در شهرهای هامبورگ، برمن، هلیگولاند، کایل و ویلهلم­شاون و در فرانسه در شهرهای باردیوکس، برست، لاروچل، لاپالیس، لورین و نزایر و در نروژ در شهرهای برگن و تروندهایم، پناهگاه­های متعددی برای زیردریایی­ها توسط آلمانی­ها ساخته شد. دونیتس، فرمانده نابغه و افسانه­ای نیروی دریایی آلمان دارای تفکرات هوشمندانه­ای در نبردهای دریایی بود و از قابلیتهای مهندسی و نبوغ طراحی آلمانی­ها بخوبی در مدیریت نبردها استفاده می­کرد.

در پاییز 1940، ساخت پناهگاه “Elbe II” در هامبورگ و “Nordsee III” در جزیره هلیگولاند به سرعت شروع شد. پس از تکمیل طراحی، مشخص شد که کار از آنچه تصور میشد بسیار بسیار فراتر است و حجم عظیم بتن­ریزی نیاز است که تامین میلگردها و ماسه، سنگدانه و سیمان مورد نیاز، کار راحتی نیست. همچنین تامین ماشین آلات مهندسی برای تسطیح و بتن ریزی کار دشواری بود. میلگردها از خود آلمان تامین می­شدند. ماشین آلات مهندسی نیز در فرانسه قابل تامین بود ولی ماسه و سیمان و نیروی کار باید بطور محلی از همان مناطق احداث پناهگاه تامین شد چون نقل و انتقال این حجم عظیم مواد ساختمانی زیر بمباران هر روزه مشکل بود. از نظر امنیتی، تصمیم به ساخت این پناهگاهها در فرانسه و نروژ کاملا محرمانه نگه داشته شد تا مردم محلی متوجه این پروژه نشوند ولی با شروع احداث، مردم منطقه به ماهیت پناهگاهها پی بردند و حملات هوایی انگلیسی­ها برای تخریب ایستگاههای کاری و ماشین آلات راهسازی، بیل مکانیکی، شمع­کوبها، پمپاژ­کننده­های بتن، جرثقیل­ها و غیره دو چندان شد چراکه آنها بخوبی می­دانستند که این پناهگاهها برای تهاجم گسترده به انگلیس احداث می­شوند. این پناهگاهها فقط برای جا دادن زیردریایی نبودند بلکه در داخل آنها فضاهایی برای دفاتر، تأسیسات پزشکی، ارتباطات، سرویس­های بهداشتی، ژنراتورهای برق، هواکش­ها، اسلحه­های ضد هوایی، محل اقامت برای پرسنل کلیدی، کارگاهها، گیاهان تصفیه آب، تجهیزات الکتریکی و امکانات آزمایشات رادیویی و همچنین انبارهای مورد نیاز برای شارژ و پشتیبانی زیردریایی باید تامین می­شد از قبیل: اژدر و مین، مواد غذایی، آب شیرین، لوازم یدکی، سوخت و روغن و همچنین کمپرسورهای قوی هوای فشرده برای شارژ کپسولهای هوای فشرده زیردریایی و تامین برق برای شارژ باطریهای زیردریایی. این پناهگاهها 4 نوع بودند: 1)پناهگاه ساخت زیردریایی (دارای سیستم پمپاژ قوی برای تخلیه آب از داخل حوضچه و تامین حوضچه خشک) 2)پناهگاه تعمیرات زیردریایی 3)پناهگاه پشتیبانی و شارژ زیردریایی 4)پناهگاه انتظار برای ورود به پناهگاه­های بتنی (که صرفا یک سقف غیربتنی در بالای سر زیردریایی قرار میگرفت تا از دید هواپیماها در امان باشد و منتظر خالی شدن پناهگاه­های بتنی و ورود به آن باشد). 

پناهگاه‌­های ساخته شده توسط آلمانی­‌ها

در آلمان در شهرهای هامبورگ، برمن، هلیگولاند (جزیره ای کوچک در شمال آلمان)، کایل و ویلهلم­شاون و در فرانسه در شهرهای باردیوکس، برست، لاروچل (و لاپالیس)، لورین، بوردو و نزایر و در نروژ در شهرهای برگن و تروندهایم، پناهگاه­های متعددی برای زیردریایی­ها توسط آلمانی­ها ساخته شد. کارهای ساختمانی این پناهگاهها عمدتا توسط اسرای جنگی و کارگران اجباری محلی از کشورهای اشغال شده انجام می­شد مثلا پناهگاههای Elbe II و Fink II در شهر هامبورگ توسط 1700 اسیر جنگی ساخته شدند. این سازه­های مهندسی به قدری مستحکم بودند که برای تخریب Fink II (پس از شکست آلمان) از 32 تن مواد منفجره استفاده شد. پناهگاه «برمن» برای ساخت زیردریایی­های 1600 تنی (با طول 76 متر) طراحی و ساخته شد. در داخل این پناهگاه امکان ساخت همزمان 13 زیردریایی وجود داشت و طرح کامل یک کارخانه ساخت زیردریایی در داخل آن پیاده شد. تفاوت این کارخانه با کارخانجات کشتی­سازی در این بود که زیردریایی­ها بر خلاف کشتی­ها (در تناژ یکسان) دارای عرض و ارتفاع کمتر و طول بیشتری هستند. برجک و دکلهای زیردریایی در حین خروج از کارخانه (سمت چپ بالای تصویر) و قبل از آب اندازی نصب می­شدند تا نیازی به ارتفاع زیاد پناهگاه نباشد.

پناهگاه Nordsee III نیز در جزیره هلیگولاند آلمان واقع بود که خیلی زود در سال 1940 (یک سال پس از شروع جنگ) شروع به کار کرد و با توجه به موقعیت جزیره، حمله هوایی به آنجا مشکل بود و از طرفی زیردریایی­ها مجبور نبودند برای سوختگیری و پشتیبانی به بنادر آلمان (یا تحت اشغال آلمان) برگردند. پناهگاههای «کنراد» و «کیلیان» نیز در شهر کایل قرار داشتند که در سالهای 1941 و 1942 شروع به کار کردند و علاوه بر پشتیبانی زیردریایی­ها، کار ساخت زیردریایی کوچک میدجت Seehund (با طول 12 متر و تناژ 17 تن) نیز در داخل آنها انجام میشد. در مجموع تعداد 285 فروند از این زیردریایی­های کوچک ساخته شد. برای ساخت پناهگاه زیردریایی در فرانسه، آلمانی­ها از حدود 5 میلیون مترمکعب بتن استفاده کردند که این حجم بتن­ریزی به تنهایی نشان دهنده عظمت و استحکام این پناهگاهها می­باشد. پناهگاه «بوردو» نیز برای پهلوگیری زیردریایی­های بزرگ پشتیبانی و سوخترسانی و همچنین زیردریایی­های مین­گذار، طراحی و ساخته شد.  

آلمانی­ها پس از اشغال فرانسه در جنگ جهانی دوم، در آنجا نیز پناهگاه­های متعددی ساختند. پناهگاه برست در فرانسه نیز یکی از پناهگاههای بزرگ و مجهز بود که پس از پایان جنگ تخریب نشد و به بیمارستان تبدیل شد. امروزه استفاده کنندگان و مراجعین به این بیمارستان متحیر می­شوند که چگونه­ آلمانی­ها در بحبوحه جنگ و زیر بمباران­های هوایی توانستند چنین سازه­های بتنی عظیمی را خلق کنند؟ مصالح آن را چگونه فراهم کردند؟ طراحان آن چگونه و از کجا این مهارتها را آموخته بودند؟ کارگران ساختمانی ماهر برای ساخت آنها چگونه تامین شدند؟

پناهگاه­های لاروچل و لاپالیس (La Rochelle / La Pallice) فرانسه فقط حدود 4 کیلومتر باهم فاصله دارند و در سال 1942 افتتاح شدند. از این پناهگاه برای فیلمبرداری چندین فیلم مربوط به زیردریایی­های آلمانی استفاده شده است.

شهر بندری «سن-نزایر» فرانسه برای آلمانی­ها اهمیت بسزایی داشت و آن را به بزرگترین پایگاه دریایی در سواحل اقیانوس اطلس تبدیل کردند که کار بازسازی کشتی­های بزرگ نظامی و زیردریایی­ها را در آنجا انجام میدادند. در نبرد فرانسه که در ماه مه سال 1940 با حمله ارتش آلمان نازی به خاک هلند، بلژیک و یورش همه جانبه به فرانسه شروع شد، نیروهای آلمانی در ژوئن سال 1940 وارد شهر سن- نزایر شدند. یگان مهندسی-رزمی نیروی دریایی آلمان به سرعت در این شهر مستقر شد و ظرف کمتر از یک هفته، اجرای پروژه­های مهندسی را شروع کرد. ساخت پناهگاه نزایر در فوریه سال 1941 آغاز شد که تا ژوئن همین سال (ظرف 5 ماه) مهندسین موفق به تکمیل پناهگاه­های شماره 1 تا 8 شدند. از ژوئیه سال 1941 تا ژانویه سال 1942  (ظرف 7 ماه) نیز انبارهای شماره 9 الی 14 ساخته شدند. این پناهگاه به طول 300 متر، عرض 130 متر، ارتفاع 18 متر، دارای 14 دهانه ورودی به پناهگاه و همچنین مصرف حجم عظیم 480 هزار متر مکعب بتن در نوع خود بی نظیر است. سایر پناهگاه­ها نیز اغلب در مدت حدود یک سال ساخته می­شدند. این در حالیست که بدلیل شرایط جنگی، برخی از این پناهگاهها در معرض بمباران هوایی قرار گرفته و کار آنها به تعویق می­افتاد ولی با این حال یکی از شاهکارهای مهندسی عمران و سرعت عمل در ساخت سازه­های بتنی توسط آلمانی­ها ثبت شد. بر بالای این پناهگاه­ها توپ­های ضدهوایی متعددی مستقر می­شدند. در طراحی سقف این پناهگاهها از یک ایده خلاقانه استفاده شده بود تا در معرض بمبهای هوایی کمتر صدمه ببیند. در این طراحی، یک سقف ثانویه و سبک در فاصله حداقل 4 متری از سقف بتنی اصلی قرار می­گرفت که باعث می­شد بمب در حین سقوط به سقف اول برخورد کرده و منهدم شود و صدمه بسیار کمتری به سقف اصلی برسد. تصویری از سقف پناهگاه «نزایر»، این خلاقیت را بخوبی نشان می­دهد.

اما یکی دیگر از مهم ترین ویژگی­های پناهگاه زیردریایی «نزایر»، ساختار سقف آن به شمار می رفت. این قسمت حیاتی 8 متر ضخامت داشت و در واقع متشکل از 4 لایه مختلف بود. لایه ها به ترتیب از اولین مورد شامل 3.5 متر بتن، 35 سانتی متر گرانیت به همراه چند واحد بتن، 1.7 متر بتن تقویت شده و 1.4 متر میله های فولادی می شدند. چندی بعد بین سال های 1943 و اوایل 1944، یک کانال مستحکم به منظور محافظت از زیردریایی ها در مسیر انتقال آنها از رودخانه به انبارها و بالعکس طراحی شد. این سیستم 155 متر طول، 25 متر عرض و 14 متر ارتفاع داشت. سقف این ناحیه نیز مجهز به تسلیحات متعدد ضد هوایی بود.

آلمانی­ها پس از تسلیم نروژ در جنگ جهانی دوم، در آنجا نیز شروع به ساخت پناهگاه زیردریایی­ها کردند ولی یک مشکل جدی این بود که در آن مناطق در اغلب فصل­های سال، سرما و یخبندان وجود داشت و ساخت سازه­های بتنی که نیازمند خشک شدن و بتن­ریزی مرحله به مرحله بود، براحتی ممکن نبود. لذا نبوغ دانشمندان آلمانی در آنجا بکار افتاد تا نوع جدیدی از بتن دارای ذرات گرانیتی را استفاده کنند تا زودتر در کنار سرما، خشک شوند. همچنین آنها ماشین آلات خاص راهسازی را طراحی کردند که در یخبندان­های طولانی مدت نروژ و شوروی همچنان کارایی داشته باشند.

پناهگاه­های نروژ بصورت دو طبقه طراحی شدند به گونه­ای که طبقه پایین به عنوان پناهگاه زیردریایی­ها و طبقه بالا برای دفاتر طراحی و کارگاهها و محل استراحت و خواب خدمه در نظر گرفته شد. محافظت خدمه در برابر سرمای وحشتناک نروژ نیز یک چالش جدی برای آلمانی­ها بود. البته آنها پس از نبرد بارباروسا (جنگ خونین با شوروی که 20 میلیون نفر تلفات داشت) از اسرای جنگی شوروی که عادت بیشتری به سرما داشتند، برای ساخت این پناهگاه­ها استفاده کردند. اشغال فرانسه چند ماه پس از تسلیم شدن نروژ اتفاق افتاد لذا آلمانی­ها برای مدتی، ساخت این پناهگاه­ها در نروژ را تعطیل کرده و بر روی ساخت پناهگاه­ها در فرانسه تمرکز کردند چراکه برای اشغال انگلیس نیاز بیشتری به امکانات در فرانسه داشتند. البته آلمانی­ها پس از مدتی ساخت پناهگاه­های زیردریایی در نروژ را از سر گرفتند چراکه با پیشروی ارتش آلمان در آفریقا و اشغال کشورهای متعدد در آنجا (کشورهایی که تا قبل از آن تحت استعمار فرانسه بودند و پس از اشغال فرانسه به دست آلمانی­ها افتادند) به اندازه کافی مواد اولیه و معدنی و کارگران ارزان بدست آمد. آلمانی­ها از امکانات بدست آمده از اشغال آفریقا بخوبی برای احیا و تقویت کارخانجات کشتی­سازی و ساخت زیردریایی و هواپیماهای جنگی استفاده کردند. بطور مثال آنها برای ساخت هواپیما و ناوچه­های سبک جنگی دچار کمبود آلومنیوم بودند که با اشغال معادن آلومنیوم در آفریقا، به سرعت صنایع هواپیماسازی و قایق­سازی خود را توسعه دادند.   

عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی مالک اشتر